بنەماکانى (حوکمڕانی باش) جەوهەری رێککەوتننامەکانى گۆڕانن لەگەڵ لایەنەکانى دیکە

حکومڕانی باش یان (الحكم الرشيد)، یەکێکە لە بنەما سەرەکییەکانی دیموکراسی لە هەر وڵاتێک، بە گەڕانەوە و تەماشاکردنی دۆخی هەرێمی کوردستان، ئەوە رون دەبێتەوە کە دروستکردن و بە دیهێنانی حوکمی رەشید یەکێکە لە پێویستییە هەنوکەییەکان بۆ دەربازکردنی کۆمەڵگەی کوردی لەو قەیرانانەی کە بەرۆکی گرتوە، بزوتنەوەى گۆڕان هەوڵیداوە زۆرترین بنەماکانى لە رێککەوتنەکەى لەگەڵ پارتى بۆ پێکهێنانى کابینەى نوێ جێبکاتەوە.

حکومڕانی باش یان (الحكم الرشيد) چییە؟
حوکمی رەشید دەستەواژەیەکە کە لە ئەدەبیاتی گەشەکردن بۆ پێناسەی مامەڵەی دامەزراوە گشتییەکان و کاروبارە گشتییەکان لە ئیدارەی سەرچاوە گشتییەکان بۆ دەستەبەرکردنى کار و مافی هاوڵاتیان بەکار دەهێنرێت، زۆر جار ئەو دەستەواژەیە وەکو بەراوردکاری لە نێوان ئابوری ناچالاک و دەستەبژێری سیاسی وڵاتان بەکار دەهێنرێت بەبەراورد بە وڵاتانی دیموکراسی و ئابوری بەهێز، لە کورترین پێناسەشدا حوکمی رەشید (Good Governance) واتە هاندان و چالاککردنی توانا و ئاستی هاوڵاتیان لە سەرجەم بوارەکانی ژیان، ئەوەش لەپێناو دروستکردنی نیشتیمانێکی بەهێز و سەروەری خاک و پاراستنی ئاسایشی وڵات.

حوکمی رەشید جەخت لەوە دەکاتەوە کە مرۆڤ مافی سەربەخۆیی تەواوەتی هەیە لە ژیانی تایبەتی خۆی، خێزانی، شوێنی نیشتەجێبون و دارایی، هەروەها بەهیچ شێوەیەک نابێت سیخوڕی بەسەرەوە بکرێت و پێشێلی تایبەتمەندییەکانی بکرێت یاخود سوکایەتی بە کەرامەت و ناوبانگى بکرێت، ئامانجی حوکمی رەشید دروستکردنی دەوڵەتێکی ئەخلاقیی یەکسانە کە بەهای مرۆڤ و کەرامەتی بەلاوە پیرۆزە و ئاشتی کۆمەڵایەتی لەنێوان پێکهاتەکانیدا هەیە.

پێوەرەکانی حوکمی رەشید چین؟
بەپێی پێوەرەکانی بەرنامەی گەشەپێدانی سەر بە رێکخراوی نەتەوە یەکگرتوەکان (UNDP)، ژمارەیەک پێوەر هەن بۆ دیاریکردنی حوکمی رەشید، لەوانەش:-
* سەروەری یاسا کە ببێتە مەرجەعی باڵا بۆ تەواوی خەڵک و هەروەها سەربەخۆیی و شەفافیەتی دەسەڵاتی دادوەری.
* زامنی مافی بەشداریی هاوڵاتیان بەبێ جیاوازی لە هەڵبژاردن
* ئازادی کۆمەڵگە لە دروستکردنی حیزب و رێکخراو و سەندیکار و زامنکردنی ئازادییە گشتییەکان
* بونی شەفافییەت لە دامەزراوەکانی دەوڵەت تاوەکو بە ئاسانی و ئاشکرا هاوڵاتیان زانیارییان دەست بکەوێت لەسەر ئاستی هەر سێ دەسەڵاتی (یاسادانان و جێبەجێکردن و دادوەری)
* بونی یەکسانی و دادپەروەری لە رەخساندنی هەل بۆ تاکەکانی کۆمەڵگە بەبێ هیچ جیاوازییەک لەسەر بنەماکانی رەگەز و ئاین و نەتەوە، لەپێناو ئەوەی سەرجەم هاوڵاتیان بگەن بە مافەکانیان.
* بونی کۆمەڵێک بەهای ئەخلاقی نێو کۆمەڵگە لەوانەش دەستپاکی و راستگۆیی و دڵسۆزی و بەگژداچونەوەی گەندەڵی ئیداری و مۆنۆپۆڵکردنی دەسەڵات.
* بونی لێپرسینەوە لەرێگەی دانانی سیستمێکی چاودێری چالاک بەسەر فەرمانبەران و بەرپرسە باڵاکانی وڵات بۆ رێگری لە قۆرخکژاری و بە تاڵانبردنی سامانی گشتی و گەندەڵی.
* بە دامەزراوەییکردنی حکومەت و دورخستنەوەی دەستی حیزب لە حکومەت، بەجۆرێک کە نابێت سیاسەتی حکومەت لەژێر رۆشنایی بەرژوەندی تاک و حیزبەکان دابڕێژرێت، بەپێچەوانەوە سیاسەتی حکومەت دەبێت ئاوێتەی پێداویستییەکانی خەڵک و رەچاوکردنی بەرژەوەندی گشتی بێت.


پەیوەندی چییە لەنێوان دیموکراسییەت و حوکمی رەشید؟
سیستمى دیموکراسی لە کورتتیرین مانایدا واتە شەفافیەت لە بەرێوەبردنی کاروباری گشتی و پیادەکردنی دادپەروەری و بەشداری کردنی خەڵک لە ئیدارە و بڕیاڕدا لە رێگاى هەڵبژێردراوەکانیانەوە، دوا جاریش لە لێپرسینەوەدا، هەرچەندە ئەم بنەما رێکاریانە پێویستی زیاتریان بە بەها هەیە لە حوکمڕانیدا، وەک بەشداری چالاکانەی خەڵک لە دروستکردن و داڕشتنی سیاسەت و جیاکاری تەواو لە نێوان هەرسێ دەسەڵاتدا و وە رێز گرتنی بنەما یاسایی یەکان.

بەواتایەکی دیکە دیموکرسى هۆکارێکە بۆ گەرەنتی بەشداری گەل لە ئیدارە و حوکمڕانی، بۆ بەدیهێنانی ئازادی و دادپەروەری کە ئامانجی حوکمی رەشیدە، بۆیە ناتوانین باس لە حوکمی رەشید بکەین بەبێ بونی دیموکراتی، چونکە پەیوەندیەکی پتەو هەیە لە نێوانیاندا، حوکمی رەشید بونیاد ناکرێت تەنها لە ژێر سایەی بارو دۆخی دیموکراتیدا نەبێت، دیموکراسیش پێویستی زیاتری هەیە بە هۆکارەکانی چاکسازی دامەزراوەیی و گەشەپێدانی مرۆیی بۆ بەدیهێنانی ئامانجە مرۆیی یەکان و چەسپاندنی رەگ و ریشە کۆمەڵایەتیەکەی.

بۆچی هەرێم پێویستی بە بنەماکانی حوکمی رەشیدە؟
لەماوەی (27) ساڵی حکومڕانیدا کوردیدا دەسەڵاتی کوردی نەیتوانیوە بنەماکانی حوکمی رەشید جێبەجێ بکات، لە سەرو هەمویشیانەوە سەروەری یاسا، ئەوە بەهۆی زاڵبونی حیزب بەسەر تەواوی جومگەکانی حکومڕانی، هەندێک جاریش دەسەڵاتداران باس لە بنەماکانی حوکمی رەشید دەکەن، بەڵام ئەوە زیاتر لە چوارچێوەی وتە و بەڵێندا بوە و لەسەر ئەرزی واقیع بە کرداریی هیچ شتێکی لەو شێوەیە پەیڕەو نەکراوە، هاوکات بە هەڵسەنگاندنى دۆخی هەرێمی کوردستان ئەوە دوپات دەبێتەوە کە بە چەسپاندن و بەدیهێنانی بنەماکانی حوکمی رەشید پێویستیەکی پەلە و هەنوکەییە بۆ رزگارکردنی کۆمەڵگای کوردی لەو سەدان قەیرانەی تێی کەوتوە و هەمو لایەنەکان رۆڵی خۆیان ببینن لە پێکهێنانی حکومەتێکی چالاک و کارا لە داهاتودا.



بۆچی دەسەڵاتی کوردی سەرکەوتو نەبوە لە دامەزراندنی (الحكم الرشید)؟
لە وەڵامی ئەو پرسیارەدا د. دلاوەر عەلائەدین، سەرۆكی ئینستیتیوتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ توێژینەوە (مێری) بە (سبەی) راگەیاند؛ هەرێمی کوردستان زۆر بە بە درەنگەوە و بە بێ ئیمكاناتەوە دەستی دایە داڕشتنی سیستەمێكی دیموكراسی پەرلەمانی، بەڵام زوش کەوتە چاڵی چەند كێشەیەكەوە كە هێشتا لێیان رزگار نەبوە، بە نمونەش لە یەكەم رۆژەوە پەیكەرێكی حكومەت و ماكینەیەكی بیرۆكراتی وامان لە خۆ گرتوە كە بۆ وڵاتە نەوتیە دەوڵەمەند و مەركەزییەكان دروستبون وە بە چاولێكەری ئەو جۆرە وڵاتانەش دیموكراسیەتمان بەرێوە بردوە.

ئەو دەڵێت:"لە نێو پەیكەری حوكمڕانی ئێمەدا، پێوەرەكانی كارچاكی و كاربەجێگەیاندن و میكانیزمەكانی چاودێری و كۆنتڕۆلكردنی گەندەڵی و بەدواداچون و لێپرسینەوە زۆر لاوازن و ئەوەی لە ئاراشدایە بوەتە ئامراز.  خۆ بێجگە لە حكومەت، لە نێو سیستەمی دادوەریدا ئەو پێوەر و میكانیزمانە لەوپەڕی لاوازیدان. ئەوەش لە كاتێكدایە كە رۆڵی ئەوان لە سەروەركردنی یاسادا سەرەكییە".

سەرۆکى ئینیستیتیوتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ توێژینەوە (مێری) رونى دەکاتەوە؛ ململانێی دەسەڵات و سەروەت (لە نێو- وە لەناو) حیزبە دەسەڵاتدارەكان رێگر بوە لەوەی یاسا سەرەوەر ببێ و دامەزراوەكانی حوكمڕانی تۆكمە بكرێن.



لاى خۆیەوە ستەم کامیل، مامۆستای بەشى سیاسەت و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان لە زانکۆى سلێمانى، باس لەوە دەکات کە سەرهەڵدانی قەیرانە قوڵ و گەورەکانی ئەم چەند ساڵەی دوایی لە هەرێمى کوردستان، بەڵگەی غیابی نەبونی بنەماکانی "حوکمڕانی باش" بون.

وتیشى:"بە مانایەکی تر، لەسەر ئاستی گوتاری سیاسی و رۆشنبیری سیاسی هاوڵاتیان، ئایدیای "حوکمڕانی باش" لێرەیە و لە ناوماندا ئەژی، بەڵام وەک جێبەجێکردن و ئەجندانی حوکمڕانیکردن، هێشتا لە لایەن پارتە دەسەڵاتدارەکانەوە هەنگاوی کرداری ئەوتۆی بۆ نەنراوە".

سەبارەت بە هۆکاری سەرەکی هەنگاونەنان بۆ جێبەجێکردنی بنەماکانی حکومڕانی ئەو مامۆستایەى زانکۆ، دەڵێت: "یەکێک لە هۆکارەکان رەنگە نەبونی متمانە و ئیرادەیەکی سیاسی راستگۆ بو بێت، ئەگەر ئیرادەیەکی سیاسی راستەقینە هەبێت، دەتواندرێت هەنگاو بە هەنگاو ئەم ئایدیایە بکرێت بە واقیع. گرنگی ئەم ئایدیایە لەوەدایە کە ئەتوانێت رۆڵی جێگرەوەی "پەیمانی کۆمەڵایەتی" بگێڕێت. هەر لایەنێکی سیاسی، گەر بە راست خەمی خەڵک و ئایندەیەکی باشتری هەبێت بۆ کوردستان، ئەتوانێت وەک سەرەتایەکی نوێی سیاسی لە دەوری بنەما سەرەکیەکانی ئەم فکرەیە  کۆبێتەوە".

گۆڕان؛ سەرمەشقى هەنگاو نان بۆ جێبەجێکردنى حوکمى رەشید و جێکردنەوەى لە رێککەوتنەکانیدا
دواى ساڵانێک لە حوکمڕانى لەلایەن پارتە دەسەڵاتدارەکانەوە کە هەرێمى روبەڕوى قەیرانى دو ئیدارەیى و ئابورى و چەقبەستویى و وابەستەیى کرد، بزوتنەوەى گۆڕان بە فۆڕمێکى دیکە لە سیاسەت و بە هەڵگرتنى دروشمى چاکسازى و روبەڕوبونەوەى گەندەڵى و پاراستنى بەرژەوەندییەکانى خەڵکى کوردستان هەوڵەکانى خستەگەڕ و لەم کۆتاییەشدا لە سەرجەم رێککەوتنە سیاسییەکانى لەگەڵ هێز و لایەنەکانى دیکە جەختى لەو بنەمایانە کردوەتەوە.

لەوبارەیەوە ستەم کامیل کە لە هەمان کاتدا ئەندامی ژوری پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانی بزوتنەوەى گۆڕانە بە (سبەى) وت: "بنەما سەرەکیەکانی ئایدیای "حوکمڕانی باش"، هەر لە سەروەری یاسا، شەفافیەت، بەشداریکردن، رەزامەندی هاوڵاتیان و لە لێپرسینەوە، لە دوای دروستبونی بزوتنەوەی گۆڕانەوە، بون بە گوتاری سیاسی سەرەکی لە هەرێمی کوردستاندا و دەڵێت: "لەو کاتەوە تا ئێستا، ئەم بنەمایانە چەقی گوتار و گفتوگۆ گشتیەکانی داگیرکردوە، بە جۆرێک بە یار و نەیاری بزوتنەوەی گۆڕانەوە دان بە گرنگی و پێویستی ئەم بنەمایانەدا ئەنێن بۆ حوکمڕانی".

وتیشی: "ئەگەر لەم روانگەیەوە سەیر بکەین، خەمی سیاسی سەرەکی بزوتنەوەی گۆڕان، کارکردن بوە بۆ ناساندن و تەرجومە کردنی ئەم ئایدیایە بۆ واقیع. سەرەتای ئەم هەنگاوەش، لە پاکێجە حەوت خاڵیەکەی گۆڕانەوە دەستی پێکرد، سەرەتا کرۆکی ئەم چەمکەی لە رێگەی ئەو حەوت پاکێجەوە بە خەڵک و حیزبە دەسەڵاتدارەکان ناساند، دواتر لە رێکەوتنامەی پێکهێنانی کابینەی پێشوتر، رێککەوتنی سیاسی لەگەڵ یەکێتی، پاشان رێکەوتنی نێوان گۆڕان و پارتی بۆ کابینەی نوێ، بنەما سەرەکیەکانی "حوکمڕانی باش" جەوهەری ئەو رێککەوتننامانە پێک ئەهێنن".

هەروەک جەخت دەکاتەوە لەوەى  لاى بزوتنەوەی گۆڕان، "حوکمڕانی باش" ستراتیژی سەرەکییە، کە کۆی تاکتیکە سیاسیەکانی خستوەتە خزمەتى و  "گۆڕان هەر هەنگاوێکی سیاسی نابێت، لە دەرگای هەر حیزبێکی دابێت، یاخود کاتێک دەرگای لە هەر حزبێک کردبێتەوە، لە ئۆپۆزسیۆندا بوبێت یاخود چوبێتە دەسەڵات، لە پێناو جێبەجێکردنی بنەما سەرەکیەکانی "حوکمڕانی باش" بوە. ئەوەش تەنها لە پێناو بەدیهێنانی ئایندەیەکی باشە بۆ هاونیشتیمانایانی کوردستان".

ئا/ لاوک ئەمجەد