رۆشنبیری و داهێنان
6. ته‌وه‌ری رۆشنبیریی‌‌و شارستانی:
6. 1. هاندانی داهێنان:
له راپه‌ڕین به‌دواوه زۆرینه‌ی خه‌ڵكی كوردستان له ده‌سه‌ڵاتی داگیركه‌ر رزگاریان بووه، به‌ڵام هێشتا یه‌خسیر‌و گیرۆده‌ی ده‌ستی چه‌ندین چه‌شنه ده‌سه‌ڵاتی مه‌ترسیدارن.. وه‌ك تاكڕه‌وی له كار‌وباری فه‌رمانڕه‌واییدا، ده‌سه‌ڵاتی جه‌هل‌و ترس له‌ناو دڵ‌‌و ده‌روونی هاوڵاتیاندا، ده‌سه‌ڵاتی ئه‌و بته ره‌مزییانه‌ی ئه‌قڵیان داگیركردووه‌‌و رێگه له ئازادیی ویژدان‌و بیركردنه‌وه‌‌و ره‌خنه‌گرتن ده‌گرن.
لیستی گۆڕان بڕوای وایه به‌رپه‌رچدانه‌وه‌ی ئه‌و ده‌سه‌ڵاته تاریكانه ته‌نها به‌رپه‌رچدانه‌وه‌یه‌كی سیاسیی په‌تیی نییه، به‌ڵكو شه‌ڕێكی‌‌و فیكریی، رۆشنبیریی، ئیستاتیكی‌‌و ململانێیه‌كی شارستانیشه.
تا ئێستا ده‌سه‌ڵاتی حزبی‌‌و حكومی له كوردستاندا به به‌رنامه‌یه‌كی رۆشن هانی وزه رۆشنبیریی‌‌و هونه‌ریی‌‌و فیكرییه‌كانی نه‌داوه بۆ ململانێیه‌كی شارستانی له‌وجۆره. ئه‌و پرۆژه رۆشنبیریی‌‌و هونه‌ریی‌‌و رۆژنامه‌‌و میدیا‌و ماڵپه‌ڕ‌و كه‌ناڵانه‌ی كه له دوای راپه‌ڕینه‌وه رۆڵێكی رۆشنگه‌رانه‌یان له ئازادكردنی ئیراده‌ی مرۆڤی كورددا گێڕاوه، هه‌میشه له‌سه‌ر حسابی ده‌روون‌و ئاسایش‌و پاره‌ی گیرفانی خۆیان ئه‌و كاره‌یان كردووه، شه‌ڕی ده‌روونییان له‌گه‌ڵ كراوه، هه‌ندێك جار هه‌ڕه‌شه‌ی كوشتنیان لێكراوه‌‌و تۆمه‌تی بێبناغه‌یان بۆ هه‌ڵبه‌ستراوه.
له كاتێكدا ئه‌ركی حكوومه‌ته هانی هه‌موو وزه‌‌و توانایه‌كی فیكریی‌‌و هونه‌ریی بدات، ته‌نانه‌ت گه‌ر به‌رهه‌ڵستكاری حزب‌و كه‌سی ده‌سه‌ڵاتداریش بێت، كه‌چی بوودجه گه‌وره‌كان ته‌نها بۆ كه‌ناڵه‌كانی راگه‌یاندن‌و پروپاگه‌نده‌ی حزب، یان نزیك له حزب، ته‌رخان كراون. ئه‌و كاتانه‌ش كه هاریكاریی دراوه‌ته ناوه‌ندێك یان رۆشنبیرێك یان هونه‌رمه‌نێدكی سه‌ربه‌خۆ ، ئه‌و یارمه‌تییه له‌پای هه‌ڵوێستێكی سیاسیی دیاریكراو، یان بێده‌نگی دراوه، یان هه‌ڕه‌شه‌ی لێكراوه به بڕینی ئه‌و به‌رژه‌وه‌ندییه‌‌و سه‌ره‌نجام چاوبه‌ره‌وژێر كراوه. ئه‌ڵبه‌ته كاتێك داهێنه‌ر له ڕووی مه‌عنه‌وییه‌وه ئه‌تك ده‌كرێت، متمانه‌ی به خۆی نامێنێت‌و توانای داهێنانیش له‌ده‌ستده‌دات. واته زۆربه‌ی ئه‌و یارمه‌تیانه، له‌بری په‌ره‌دان به‌داهێنان، بۆ وشككردنی كانگاكانی داهێنان سه‌رف كراون.
له كاتێكدا بازاڕه‌كانی كوردستان به‌ره‌و كرانه‌وه ده‌چن، داهات‌و بودجه‌ی گشتی له هه‌ڵكشاندایه، كه‌چی هێشتا بازاڕی رۆشنبیریی‌‌و هونه‌ریی گه‌شه‌یه‌كی ئه‌وتۆی نه‌كردووه كه رۆشنبیر‌و هونه‌رمه‌ند‌و رۆژنامه‌نوسان بتوانن خۆیان، بێ هاوكاریی ده‌وڵه‌ت، به‌رهه‌می فیكریی‌‌و هونه‌ریی پێشكه‌ش بكه‌ن‌و به قازانجی به‌رهه‌مه‌كانیان بژین. بۆیه لیستی گۆڕان بڕوای وایه ده‌بێت بڕێك له بوودجه‌ی هه‌رێم بۆ سه‌رمایه‌گوزاریی رۆشنبیریی‌‌و هونه‌ریی‌‌و میدیایی ته‌رخان بكرێت، هه‌موو پێداویستییه مادیی‌‌و مه‌عنه‌وییه‌كان بۆ ئه‌و داهێنه‌ر‌و هونه‌رمه‌ندانه دابین بكرێن كه خزمه‌تی كولتور‌و هونه‌ری كوردیی ده‌كه‌ن‌و زانیاریی شاراوه‌‌و رۆشنبیریی گه‌لان به نه‌وه‌ی نوێ ده‌ناسێنن، به‌ڵام هه‌رگیز نابێت ئه‌و پشتیوانییه له‌پای هه‌ڵوێستی سیاسیی بێت‌و نابێـت وه‌ك چه‌كی ئیبتزاز به‌كار بێت. ئامانجێكی ستراتیجیی ئه‌م لیسته بریتییه له هاندانی هه‌موو كۆششێك به ئاراسته‌ی كرانه‌وه‌ی ئه‌قڵ‌‌و رووناككردنه‌وه‌ی هۆشی مرۆڤ، ئازادكردنی ئیراده‌ی نه‌وه‌ی نوێ‌‌و ئاشناكردنیان به كولتوری بیركردنه‌وه‌‌و ره‌خنه‌گرتن، هاندانی رۆشنبیران‌و رۆژنامه‌نوسان‌و هونه‌رمه‌ندان بۆ ئه‌وه‌ی به‌شداریی‌‌و قسه‌یان له بواری گشتیدا هه‌بێت.
6. 1. 1. حكومه‌ت به‌رپرسه له پشتیوانیكردن‌و پێشخستنی ئه‌ده‌ب، هونه‌ر، كه‌له‌پور‌و زمانی كوردیی، به‌رپرسه له پاراستنی ئاسه‌وار‌و شوێنه مێژوییه‌كان، به‌رپرسه له ئاشناكردنی هاوڵاتیان به رۆشنبیریی‌‌و شارستانیه‌تی گه‌لان، به‌رپرسه له پاراستن‌و هاندانی ئازادیی فیكر‌و گوزارشت‌و ئازادی ویژدان‌و رۆژنامه‌وانی.
6. 1. 2. به‌رپه‌رچدانه‌وه‌ی هه‌موو ئه‌و بڕیار‌و ئاكار‌و ره‌فتارانه‌ی ده‌بنه هۆی پێشێلكردنی ئازادیی راده‌ربڕین، فیكر، ئایدیۆلۆجیا، بیروباوه‌ڕی ئاینی، ویژدان‌و ره‌خنه‌گرتن.
6. 1. 3. سه‌رله‌نوێ پێكهێنانه‌وه‌ی ئه‌و وه‌زاره‌ت‌و داموده‌زگایانه‌ی كه په‌یوه‌ندیدارن به رۆشنبیریی‌‌و هونه‌ره‌وه، به‌جۆرێك له‌گه‌ڵ سیستمی دیموكراتیدا بگونجێن، دوور له لایه‌نگیرییه‌كی سیاسیی‌‌و ئایدیۆلۆجیی پێشوه‌خت، دوور له بێرۆكراسیه‌تی بێ به‌رهه‌م. سپاردنی ده‌زگا رۆشنبیریی‌‌و هونه‌رییه‌كان به رۆشنبیران‌و هونه‌رمه‌ندان‌و رێگه‌گرتن له پاوانكردنی ئه‌و ده‌زگایانه له‌لایه‌ن كادر گه‌وره‌‌و بچوكه‌كانی حیزبه‌وه.
6. 1. 4. هاوكاریی دارایی بۆ هه‌موو پرۆژه سه‌ربه‌خۆكان له بواره جیاجیاكانی داهێناندا وه‌ك به‌شه‌كانی هونه‌ر (شێوه‌كاری، مۆزیك، سینه‌ما‌و شانۆ)، رۆژنامه‌وانی بینراو‌و بیستراو‌و خوێندراوه، ته‌له‌فزیۆنی ئاسمانی، پرۆژه فیكریه‌كان له بواری زانسته كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كاندا، پرۆژه‌كانی وه‌رگێڕان، سه‌نته‌ره‌كانی فێربوونی زمان‌و ته‌كنه‌لۆجیا‌و زانیاریی سه‌رده‌م.
6. 1. 5. دانانی ده‌زگایه‌كی چاودێریی‌‌و هه‌ڵسه‌نگاندن بۆ پرۆژه‌كان، زیادكردن‌و كه‌مكردنی هاوكارییه مادییه‌كان به‌پێی سه‌ركه‌وتن یان شكست‌و پاشه‌كشێیان.
6. 1. 6. پاداشتی شیاو بۆ ئه‌و داهێنه‌رانه‌ی كه به‌رهه‌مه ئه‌ده‌بیی‌‌و رۆشنبیریی‌‌و هونه‌رییه‌كانیان كاریگه‌ری‌‌و وه‌رچه‌رخان دروستده‌كه‌ن.
6. 1. 7. پێكهێنانی ده‌زگایه‌كی تایبه‌ت له كه‌سانی پێشه‌یی‌‌و پسپۆڕ له بورای داهێناندا بۆ سه‌رپه‌رشتیكردن‌و هاندانی فیستیڤاڵ‌‌و خول‌و گردبوونه‌وه‌ی رۆشنبیریی‌‌و هونه‌ریی، دوور له هه‌ر ده‌ستێوه‌ردانێكی حزبی‌‌و سیاسی.
6. 1. 8. بڕینه‌وه‌ی مووچه‌ی تایبه‌ت بۆ ئه‌و داهێنه‌رانه‌ی كه تووشی قه‌یرانی ته‌ندروستی ده‌بن یان ده‌چنه ته‌مه‌نه‌وه.
6. 2. ئازادكردنی كۆمه‌ڵگه‌ی شارستانی:
له ناوه‌ڕاستی سه‌ده‌ی بیسته‌مه‌وه ئاسۆ به‌راییه‌كانی دروستبوونی كۆمه‌ڵگه‌ی شارستانی (مه‌ده‌نی) له كوردستاندا ده‌ركه‌وتوون. به‌ڵام داگیركاریی‌‌و دیكتاتۆریه‌ت، به‌پاشكۆكردنی رێكخراوه پیشه‌یی‌‌و مه‌ده‌نییه‌كان له‌لایه‌ن حزبی به‌عسه‌وه، زیندووكردنه‌وه‌‌و هاندانی نه‌ریته دواكه‌وتووه‌كان، به ملیشیاكردنی كۆمه‌ڵگه‌ی كوردیی‌‌و تێكدانی باری دێمۆگرافی له‌نێوان شار‌و گوند‌و ئۆردوگاكاندا، زنجیریه‌ك گورزی مه‌ترسیدار بوون كه به‌ر پرۆسه‌ی به‌شارستانیبوونی كۆمه‌ڵگه‌ی كوردیی كه‌وتن. پاش راپه‌ڕینیش، نابووتكردنی داموده‌زگاكانی ده‌وڵه‌تی یاسا، له پێش هه‌مووشیانه‌وه دادگا، دروستبوونی دادگای خێڵه‌كیی‌‌و حزبیی، شه‌ڕی ناوخۆ‌و سه‌رله‌نوێ به‌میلیشیاكردنه‌وه‌ی كۆمه‌ڵگه‌ی كوردیی، داگیركردن‌و به‌پاشكۆكردنی رێكخراوه مه‌ده‌نییه‌كان له‌لایه‌ن حزبه‌وه..، كۆمه‌ڵێك دیارده‌ی ترسناك بوون كه كۆمه‌ڵگه‌ی شارستانییان به یه‌خسیریی هێشته‌وه.
لیستی گۆڕان بڕوای وایه ئازادكردنی كۆمه‌ڵگه‌ی شارستانی، ئازادكردنی سه‌ندیكا‌و كۆمه‌ڵه‌‌و رێكخراوه ناحكومییه‌كان‌و به‌شداری پێكردنیان له پرۆسه‌ی گوشار‌و چاودێریكردنی داموده‌زگا كۆمه‌ڵایه‌تی‌‌و كارگێڕیی‌‌و سیاسییه‌كاندا ئه‌ركێكی شارستانی‌‌و نیشتمانییه، چونكه ئه‌زموون‌و مێژووی میلله‌ته شارستانییه‌كان سه‌لماندوویانه كۆمه‌ڵگه‌ی شارستانی یه‌كێكه له مه‌رجه‌كانی دروستبوونی هه‌ر قه‌واره‌یكی نه‌ته‌وه‌یی به‌هێز، كۆمه‌ڵگه‌ی شارستانی ئه‌و شوێنه‌یه كه ئینتما لۆكاڵی‌‌و كۆمه‌ڵایه‌تییه به‌رته‌سكه‌كان لاوازده‌كات‌و ئینتمایه‌كی گه‌وره‌تر له‌سه‌ر ئاستی قه‌واره‌ی نیشتمانی بۆ تاكه كه‌س دروست ده‌كات. كۆمه‌ڵگه‌ی شارستانی، تاكه‌كه‌س به هه‌ردوو ره‌گه‌زه‌كه‌وه، له ده‌سه‌ڵاته دیكتاتۆری‌‌و نه‌ریتییه‌كان ده‌پارێزێت‌و ده‌یانكاته هاوڵاتیی ئازاد‌و به‌رپرس به‌رامبه‌ر ئه‌ركه گشتییه‌كان.
6. 2. 1. به‌هێزكردنی ده‌وڵه‌تی یاسا به‌ئاراسته‌ی پاراستنی كۆمه‌ڵگه‌ی شارستانی له هه‌ر پێشێلكارییه‌كی ناشارستانی‌‌و ناشه‌رعی له‌لایه‌ن ده‌زگا نه‌ریتی‌‌و حزبی‌‌و سیاسییه‌كانه‌وه.
6. 2. 2. هاندانی رێكخراوه ناحكومییه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ی شارستانی (سه‌ندیكا، كۆمه‌ڵه، فیدراسیۆن‌و گروپه‌كانی فشار)بۆ به‌شداریكردن له پرۆسه‌ی چاودێریكردن‌و دروستكردنی گوشار له‌سه‌ر پارله‌مان‌و ده‌زگا حكومیی‌‌و دادوه‌رییه‌كان.
6. 2. 3. به‌رپه‌رچدانه‌وه‌ی هه‌موو ئه‌و كۆششانه‌ی كه پاره‌ی ده‌وڵه‌ت‌و موڵكی گشتی به‌كاردێنن به‌مه‌به‌ستی به‌هێزكردن‌و سه‌پاندنی ده‌سه‌ڵاتی سه‌ندیكا‌و رێكخراوه حزبییه تایبه‌ته‌كان.
6. 2. 4. دامه‌زراندنی ده‌زگایه‌كی فه‌رمیی سه‌ربه‌خۆ، به‌ده‌ر له ده‌سه‌ڵاتی حكومه‌ت، بۆ پشتیوانیكردنی هه‌موو رێكخراوه شارستانییه‌كان به‌گوێره‌ی كارنامه‌‌و چالاكی‌‌و قه‌باره‌یان، نه‌ك به‌گوێره‌ی ئینتمای سیاسیی ئه‌ندامه‌كانیان.
7. ژیاندنه‌وه‌ی شارۆچكه‌‌و گوند‌و ئۆردوگاكان:
یه‌كێك له سیاسه‌ته چه‌وته‌كانی هه‌ر رژێمێكی مه‌ركه‌زیی، په‌راوێزخستن‌و پشتگوێخستنی ناوچه كه‌نارییه‌كانه، واته چڕكردنه‌وه‌ی ته‌لارسازیی‌‌و خزمه‌تگوزاریی له پایته‌خت‌و مه‌ڵبه‌ندی پارێزگاكان، له‌پاڵ بێبه‌شكردنی شارۆچكه‌‌و گوند‌و ناوچه دوورده‌سته‌كان له پرۆژه‌كانی گه‌شه‌كردن‌و داموده‌زگاكانی خزمه‌تگوزاری‌‌و خۆشگوزه‌رانی‌‌و پێگه‌یاندنی منداڵان‌و نه‌وه‌ی نوێ.
تا ئێستا سیمای مه‌ركه‌زیه‌ت، كه یه‌كێكه له میراته خراپه‌كانی رژێمی پێشووی به‌غدا، درێژبوونه‌وه‌ی له ئه‌زموونی هه‌رێمی كوردستاندا به‌رده‌وامه. گه‌ر به‌راورد له‌نێوان ژیانی پایته‌خت‌و شاره گه‌وره‌كانی كوردستان له‌لایه‌ك‌و قه‌زا‌و ناحییه‌‌و گوند‌و ئۆردوگا زۆره ملێكان، له‌لایه‌كی تره‌وه، بكه‌ین، زۆر به‌ڕوونی ده‌رده‌كه‌وێت كه بێدادیی له دابه‌شكردنی سامان‌و خزمه‌تگوزاریی‌‌و هۆكانی ئاسوده‌یی‌‌و ژیانی هاوچه‌رخدا له چ ئاستێكی ترسناكدایه. بێدادی له پرۆسه‌ی گشه‌سه‌ندنی نێوان مه‌ڵبه‌ند‌و ده‌ره‌وه‌ی مه‌ڵبه‌ندی پارێزگاكان هاوڵاتیانی كوردستانی دابه‌شكردووه به‌سه‌ر چه‌ند كه‌رتێكی كۆمه‌ڵایه‌تیدا، چه‌ند كه‌رتێك كه هاوسۆزیی كۆمه‌ڵایه‌تی‌‌و هاونیشتمانبوونی وه‌ك یه‌كیان له‌نێواندا نییه.
گه‌شه‌كردن له هه‌ر وڵاتێكی شارستانی‌‌و دیموكراتدا، كه لانی كه‌می دادی كۆمه‌ڵایه‌تیی تێدا به‌رقه‌رار بێت، پێویستی به پلانێكی په‌ره‌پێدانی ئاسۆییه له سه‌ر هه‌موو ئاسته‌كان: رێگه‌‌وبان، بنیاتنان، كاره‌با، ئاو‌و ئاوه‌ڕۆ، پۆست‌و گه‌یاندن، سیستمی په‌روه‌رده‌یی‌‌و پێگه‌یاندنی زه‌ینی‌‌و جه‌سته‌یی.
به‌درێژایی ساڵانی داگیركاریی‌‌و شۆڕش، دانیشتوانی شارۆچكه‌‌و گوند‌و ئۆدوگاكان، له‌پای كوردبوون‌و هاریكاریكردنیان بۆ پێشمه‌رگه‌‌و دۆزی نه‌ته‌وه‌كه‌یان، دووچاری ئاوه‌ره‌بوون هاتوون، ئه‌نفالكراون، گوند‌و ماڵیان خاپوركراوه، گیان‌و ئه‌ندامی جه‌سته‌یان به‌خشیوه، خێزانه‌كانیان بوونه‌ته قوربانی، ره‌ز‌و باخیان سووتێنراو‌وه‌‌و موڵكیان تاڵانكراوه. ئێستا كاتی ئه‌وه‌یه ئاوڕێكی جدی له‌و پرسه بدرێته‌وه، پێویسته قه‌یرانی دانیشتوانی ئه‌و ناوچانه، كێشه‌ی بێدادیی‌‌و شكستی گه‌شه‌ی مرۆیی ئاسۆیی، خاڵێكی گرنگی كارنامه‌ی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان بێت.
ژیاندنه‌وه‌ی ئه‌و ناوچانه، ئاواكردنه‌وه‌ی گونده‌كان، كاراكردنی كه‌رتی كشتوكاڵ‌‌و ئاژه‌ڵداریی، مه‌رجێكی گرنگه بۆ پاراستنی ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی، بنیاتنانه‌وه‌ی په‌یكه‌ری كۆمه‌ڵایه‌تی كۆمه‌ڵگه‌ی كوردیی‌‌و دروستكردنه‌وه‌ی كه‌سایه‌تیی هاوڵاتی وه‌ك بوونه‌وه‌رێكی چالاك‌و به‌رهه‌مهێن، نه‌ك وه‌رگر‌و به‌رخۆر.
7. 1. شارۆچكه‌‌و گونده‌كان:
7. 1. 1. دانانی نه‌خشه‌یه‌كی گشتی (ماسته‌ر پلان) بۆ شارستانیكردنی هه‌موو قه‌زا‌و ناحیه‌كان، قه‌ڵاچۆكردنی بێدادیی له ئاوه‌دانكردنه‌وه‌ی هه‌ندێكیان‌و پشتگوێخستنی هه‌ندێكیان.
7. 1. 2. دامه‌زراندنی گوندی هاوچه‌رخ، وه‌ك ناوه‌ندی چه‌ند گوندێكی لێك نزیك، به هه‌موو پێداویستی‌‌و ئامرازه‌كانی ژیانی هاوچه‌رخه‌وه.
7. 1. 3. به‌ستنه‌وه‌ی هه‌موو ناوچه كه‌نارییه‌كان به مه‌ڵبه‌ندی پارێزگاكانه‌وه، له‌ڕێكه تۆڕی جاده‌‌وبان‌و پۆست‌و گه‌یاندنی هاوچه‌رخه‌وه.
7. 1. 4. زیادكردنی ده‌رماڵه‌و هاندانی ئه‌و مامۆستا‌و فه‌رمانبه‌رانه‌ی كه له‌و ناوچانه‌دا خزمه‌ت پێشكه‌ش ده‌كه‌ن.
7. 1. 5. دانانی پله‌به‌ندیی‌‌و ئه‌وله‌ویه‌ت له ئاوه‌دانكردنه‌وه‌ی قه‌زا‌و شارۆچكه‌‌و ناوچه كه‌نارییه‌كاندا، ئه‌وانه‌ی كه خاپور‌و ژه‌هرباران كراون، بخرێنه لیستی پێشه‌وه‌ی ئاوه‌دانی‌‌و بودجه‌ی تایبه‌تیان بۆ ته‌رخان بكرێت.
7. 2. ئۆردوگا زۆره ملێكان:
7. 2. 1. دانانی نه‌خشه‌یه‌كی گشتی بۆ چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌ی ئۆردوگا زۆره ملێكان، به هاندان‌و قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌یان بۆ گه‌ڕانه‌وه‌یان بۆ گونده‌كانیان پاش ئاواكردن‌و هاوچه‌رخكردنیان، یان به بچووكردنه‌وه‌‌و گۆڕینی سیمایان له ئۆردوگاوه بۆ شاری هاوچه‌رخ به هه‌موو پێداویستییه‌كانی ژیان‌و خۆشگوزه‌رانی‌‌و خزمه‌تگوزارییه‌وه.
7. 2. 2. دانانی پله‌به‌ندیی‌‌و ئه‌وله‌ویه‌ت له چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌ی ئۆردوگاكاندا، ئه‌وانه‌ی كه باری ژیان تیایاندا سه‌ختتره، قوربانیانی ئه‌نفال‌و شۆڕشیان زیاتره، بخرێنه لیستی پێشه‌وه‌ی ئاوه‌دانی‌‌و بودجه‌ی تایبه‌تیان بۆ ته‌رخان بكرێت.