سامانی مرۆیی
5. سامانی مرۆیی:
مرۆڤـ، وه‌ك بوونه‌وه‌رێكی خاوه‌ن كه‌سایه‌تی مه‌عنه‌ویی‌‌و خواستی جه‌سته‌یی، به‌ردی بناغه‌‌و یه‌كه‌ی پێكهینه‌ری هه‌ر كۆمه‌ڵگه‌‌و قه‌واره‌یه‌كی سیاسییه. گه‌ر حكومه‌ت مرۆڤ وه‌ك گرنگترین سامانی نیشتمانی ته‌ماشا نه‌كات، گه‌ر هه‌موو پلان‌و كارنامه‌ی خۆی بۆ گه‌شه‌دانی نه‌وعیی به‌و سامانه، بێ جیاوازیی تاك‌و گروپه‌كانی، ته‌رخان نه‌كات، به‌رپرسیار ده‌بێت له‌ئاست هه‌موو قه‌یران‌و كێشه كۆمه‌ڵایه‌تی‌‌و سیاسی‌‌و ئابورییه‌كاندا كه رووبه‌ڕووی وڵات‌و نه‌وه‌كانی داهاتوو ده‌بنه‌وه. خراپیی كارنامه‌ی حكومه‌ت‌و ده‌زگاكانی نوێنه‌رایه‌تی‌‌و به‌ڕێوه‌بردن ته‌نها كاریگه‌ریی خراپ له‌سه‌ر سامانی مرۆیی دروست ناكات له كاتی خۆیدا، به‌ڵكو كاریگه‌ریی كاره‌ساتبار له‌سه‌ر نه‌وه‌كانی داهاتووش جێدێڵێت.
بایه‌خدان به سامانی مرۆیی پێویستی به هه‌ستی مێژوویی‌‌و ئه‌قڵی ستراتیجی‌‌و پلاندانانه، پێویستی به‌و كه‌سانه‌یه كه له نوێنه‌رایه‌تیكردن‌و فه‌رمانڕه‌واییدا سازش له‌سه‌ر ماف‌و ئازادییه‌كانی مرۆڤ ناكه‌ن، ئاماده‌ن له‌پێناو پێگه‌یاندنی نه‌وه‌كانی ئێستا‌و ئاینده‌دا ململانێی شارستانی له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌و هێزانه‌دا بكه‌ن كه به‌رژه‌وه‌ندیی لایه‌نگر‌و كه‌سی نزیك‌و خێزانه‌كانی خۆیان ده‌خه‌نه پێش به‌رژه‌وه‌ندیی گشتییه‌وه. گه‌شه‌دان به سامانی مرۆیی پێویستی به سوودوه‌رگرتن هه‌یه له ئه‌زموونی وڵاته پێشكه‌وتووه‌كان، نه‌ك له سه‌رده‌می ئه‌مڕۆیاندا، به‌ڵكو له‌و قۆناغانه‌شدا كه توانیویانه وه‌رچه‌رخانی مێژوویی گه‌وره به‌ره‌و چاكسازیی‌‌و ئاوه‌دانی‌‌و بنیاتنانی شارستانی تۆمار بكه‌ن.
به‌ڵام به هه‌مان ئه‌و ئه‌ندازه‌یه‌ی ده‌سه‌ڵاتداران به‌رپرسن له گه‌نده‌ڵكردن‌و خراپ به‌گه‌ڕخستنی سامانی مرۆیی، هاوڵاتیان خۆشیان به‌رپرسیارێتییه‌كی گه‌وره‌یان له‌سه‌ر شانه له هه‌ڵبژاردنی ئه‌و كه‌سانه‌ی كه متمانه‌یان پێده‌به‌خشن‌و ئه‌ركی ئاماده‌كردنی نه‌وه‌كانی داهاتوویان پێده‌سپێرن. ئێستا له كوردستاندا هه‌موو ئامار‌و داتا‌و دیارده كۆمه‌ڵایه‌تی‌‌و په‌ره‌وه‌رده‌یی‌‌و ته‌ندروستییه‌كان، ئه‌وه ده‌سه‌لمێنن كه سامانی مرۆیی ئه‌م وڵاته له‌به‌رده‌م بێبه‌رنامه‌ییه‌كی مه‌ترسیدار‌و هه‌ڕه‌شه‌یه‌كی راسته‌قینه‌دایه.
هه‌رێمی كوردستان، له‌ڕووی سامانی سروشتیی‌‌و ئابورییه‌وه، به‌به‌راورد له‌گه‌ڵ ژماره‌ی دانیشتوانیدا، یه‌كێكه له ناوچه ده‌وڵه‌مه‌نده‌كانی جیهان، كه‌چی له‌ڕووی سامانی مرۆییه‌وه به ده‌ست قه‌یرانی مه‌ترسیدار‌و بێبه‌رنامه‌یی‌‌و بێپلانیی كوشنده‌وه ده‌ناڵێنێت. له‌ڕووی خزمه‌تگوزاریی‌‌و پێداویستییه ژیانییه زۆر ساناكانه‌وه هاوڵاتیان گیرۆده‌ی ده‌ستی چه‌ندین كێشه‌ن كه ساڵانه كاربه‌ده‌ستانی حكومه‌تی هه‌رێم به‌ڵێنی چاره‌سه‌ركردنی ده‌ده‌ن، كه‌چی ساڵه‌كان تێده‌په‌ڕن‌و به‌ڵێنه‌كانیش جێبه‌جێ نابن.
له كاتێكدا لیستی گۆڕان هه‌ست به‌و بێدادییه گه‌وره‌یه ده‌كات كه له‌نێوان كه‌رته كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانی كوردستاندا هه‌یه، له‌نێوان هه‌ژار‌و ده‌وڵه‌مه‌ند، نێر‌و مێ، ده‌سه‌ڵاتدار‌و بێده‌سه‌ڵات، گوندیی‌‌و شاریی‌‌و خه‌ڵكی ئه‌م ناوچه‌‌و ئه‌و ناوچه‌یه..، بڕوای به‌سه‌رله‌نوێ به‌گه‌ڕخستنه‌وه‌ی پاره‌‌و سامان‌و داهاتی كوردستان هه‌یه به‌شێوازێكی دادپه‌روه‌رانه‌تر، بڕوای وایه سامان‌و دارایی گشتی ئه‌مانه‌تێكه له‌لای حكومه‌ت كه ده‌بێت بیداته‌وه به خاوه‌نه‌كه‌ی. لیستی گۆڕان له پێگه‌ی ده‌سه‌ڵاتدا بێت یان ئۆپۆزیسیۆن خه‌باتی دیموكراتی درێژه پێده‌دات بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی رێژه‌ی ئه‌و كه‌س‌و خێزانانه‌ی كه له دۆخی هه‌ژاریی‌‌و بێ حاڵ‌‌و ماڵیدان، بۆ چالاككردنی تۆڕی بیمه‌ی كۆمه‌ڵایه‌تی‌‌و زیادكردنی بڕه بودجه‌ی ته‌رخانكراو بۆ ئه‌و تۆڕه.
منداڵان‌و نه‌وجه‌وانان‌و گه‌نجانی وڵاتی ئێمه، به‌شێوه‌یه‌كی كاره‌ستبار په‌روه‌رده‌‌و ئاماده ده‌كرێن، بگره زۆرجار بێباكانه پشتگوێ ده‌خرێن‌و وه‌ك بارێكی قورس به‌سه‌ر شانی حكومه‌ته‌وه ته‌ماشاده‌كرێن. ده‌زگا سیاسی‌‌و كۆمه‌ڵایه‌تی‌‌و په‌روه‌رده‌یی‌‌و فێركارییه‌كان رۆڵی پێویستی خۆیان ناگێڕن له دابینكردنی پێداویستییه جه‌سته‌یی‌‌و مه‌عنه‌وییه‌كانی نه‌وه‌ی نوێدا، له‌ئاماده‌كردنیان وه‌ك بوونه‌وه‌ری ئازاد‌و به‌رپرس، خاوه‌ن ئه‌رك‌و ماف، وه‌ك كه‌سانی خاوه‌ن لێهاتوویی‌‌و شاره‌زا به زانیاریی‌‌و ته‌كنه‌لۆجیای سه‌رده‌م‌و زمان‌و كولتوری میلله‌تان.
5. 1. په‌روه‌رده‌ی منداڵان‌و نه‌وجه‌وانان‌و قوتابیان:
5. 1. 1. به‌دابینكردنی لانی كه‌می دادی كۆمه‌ڵایه‌تی، حكوومه‌ت باوك‌و دایك، یان سه‌رۆكی خێزان، به‌رپرس ده‌كات له‌ئاست خراپ په‌روه‌رده‌كردنی منداڵ له‌ناو خێزاندا، له‌ئاست هه‌ر ئازارێكی ده‌روونی‌‌و جه‌سته‌یی كه دووچاری ببێته‌وه. وه‌رگرتنی رێوشوێنی پێویست له‌و پێناوه‌دا.
5. 1. 2. ته‌رخانكردنی به‌شێكی گه‌وره‌تری بودجه‌ی هه‌رێمی كوردستان بۆ په‌روه‌رده‌‌و پێگه‌یاندن‌و خوێندنی ته‌وزیمی، گه‌شه‌دان به باخچه‌كانی منداڵان‌و پێشخستنی قوتابخانه سه‌ره‌تایی‌‌و ناوه‌ندیی‌‌و ئاماده‌ییه‌كان.
5. 1. 3. بچووكردنه‌وه‌ی قه‌واره‌ی پۆلی خوێندن له‌ڕووی ژماره‌ی قوتابیان، گه‌وره‌كردنیان له‌ڕووی رووبه‌ر‌و كه‌ره‌سته‌كانی دابینكردنی ئارامیی جه‌سته‌یی‌‌و مه‌عنه‌وییه‌وه.
5. 1. 4. دابینكردنی پێداویستییه مادیی‌‌و ده‌روونی‌‌و ژیانییه‌كان بۆ مامۆستایان‌و قوتابیان، له هه‌موو شار‌و شارۆچكه‌‌و گوند‌و ناوچه‌كانی كوردستان بێ جیاوازی.
5. 1. 5. نه‌هێشتن‌و به‌رته‌سككردنه‌وه‌ی جیاوازیی له‌نێوان ئاستی خزمه‌تگوزاریی‌‌و خوێندن، له‌نێوان قوتابخانه‌كانی گوند‌و شاردا، له‌نێوان ئاستی قوتابخانه نمونه‌ییه‌كان‌و قوتابخانه ئاساییه‌كاندا.
5. 1. 6. لێپێچینه‌وه‌‌و سزادان سه‌باره‌ت به هه‌ر جیاكارییه‌ك كه له‌سه‌ر بنه‌مای ره‌گه‌زی منداڵ‌‌و هه‌رزه‌كار، ره‌نگ‌و جه‌سته، پێشینی سیاسی‌‌و كۆمه‌ڵایه‌تیی باوك‌و خێزان، ده‌وڵه‌مه‌ندیی‌‌و هه‌ژاریی، ده‌ره‌هه‌ق به قوتابیان بكرێت.
5. 1. 7. پێڕه‌وكردنی فه‌لسه‌فه‌یه‌كی په‌روه‌رده‌یی نوێ كه منداڵ، چ له ڕووی ره‌گه‌ز‌و چ له ڕووی كه‌سایه‌تی مه‌عنه‌وه‌ییه‌وه، وه‌ك بوونه‌وه‌رێكی ئازاد، خاوه‌ن ماف‌و ئه‌رك، دڵسۆزی به‌رژه‌وه‌ندیی گشتی په‌روه‌رده بكات.
5. 1. 8. پێڕه‌وكردنی به‌رنامه‌یه‌كی په‌روه‌رده‌یی هاوچه‌رخ بۆ به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاستی زانستی قوتابیان‌و ئاشناكردنیان به زمانه‌كانی عه‌ره‌بی‌‌و ئینگلیزی له‌پاڵ زمانی كوردیدا.
5. 1. 9. ئاماده‌كردنی قوتابی به‌وه‌ی ته‌نها بوونه‌وه‌رێكی وه‌رگر‌و پاسڤ نه‌بێـت، به‌ڵكو تاكێكی بیركه‌ره‌وه‌ش بێت، پرسیار‌و قسه‌ی هه‌بێت سه‌باره‌ت به بواری گشتی، له سیستمی خێزان‌و قوتابخانه‌وه تا سیستمی سیاسی‌‌و فه‌رمانڕه‌وایی.
5. 1. 10. بایه‌خدان به كتێبخانه، فێركاریی ئه‌لیكترۆنی، تاقیگه، شوێنی ئه‌زموونكردن‌و به‌رفراوانكردنی بیر‌و هۆشی نه‌وه‌ی نوێ.
5. 1. 11. بایه‌خدان به هونه‌ری شێوه‌كاری، مۆزیك‌و شانۆ له قوتابخانه‌كاندا، وه‌ك وانه‌ی سه‌ره‌كی‌‌و دابینكردنی پێداویستییه‌كان له‌و پێناوه‌دا.
5. 1. 12. بایه‌خدان به وه‌رزش، په‌روه‌رده‌ی جه‌سته‌یی، گه‌شتی زانستی‌‌و مێژویی‌‌و حه‌وانه‌وه‌ی ده‌روونیی منداڵان‌و نه‌وجه‌وانان‌و قوتابیان.
5. 1. 13. هاندانی رۆشنبیریی‌‌و چاپه‌مه‌نیی منداڵان‌و كردنه‌وه‌ی كه‌ناڵی تایبه‌ت به كارتۆن‌و پێگه‌یاندنی نه‌وه‌ی نوێ به وێنه‌ی ره‌نگین‌و زمانی كوردیی پاراو.
5. 1. 14. قه‌ده‌غه‌كردنی كارپێكردنی سه‌خت‌و به‌سوخره‌گرتن‌و سواڵكردن به منداڵ. گرتنه‌به‌ری سزا‌و رێوشوێنی پێویست له‌و پێناوه‌دا.
5. 2. گه‌نجان:
تا ئێستا ئه‌زموونی فه‌رمانڕه‌وایی كوردستان نه‌یتوانیوه گه‌نج وه‌ك هاوڵاتیی پێبگه‌یه‌نێت‌و ئاماده بكات، نه‌یتوانیوه وێنه‌ی نیشتمان لای گه‌نجان جوان بكات‌و ئه‌ركی نیشتمانپه‌ره‌وریی به‌جۆرێك پێناسه بكات كه یه‌كسان نه‌بێت به وه‌لا‌و گوێرایه‌ڵیی بۆ كاربه‌ده‌ستان. ئه‌و سه‌رزه‌نشته‌ی نه‌وه‌ی كۆنی سیاسییه ده‌سه‌ڵاتداره‌كان ئاراسته‌ی هاوڵاتیان به‌گشتی‌‌و گه‌نجان به‌تایبه‌تی ده‌كه‌ن، گوایا بێوه‌فا‌و به‌دنمه‌كن‌و سه‌روه‌ریی شۆڕش‌و قاره‌مانێـتی نه‌وه‌ی كۆنی سیاسییه‌كان به‌رچاوناگرن، سه‌رزه‌نشتێكی ناهه‌ق‌و بێبناغه‌یه، چونكه هه‌موو میلله‌ته ئازاد‌و زیندووه‌كانی جیهان به‌چاوی رێزه‌وه ته‌ماشای سه‌ركرده‌‌و سه‌روه‌رییه‌كانی رابردوویان ده‌كه‌ن.
به‌ڵام كاتێك دڵسۆزیی بۆ نیشتمان یه‌كسان ده‌بێته‌وه به دڵسۆزی بۆ تاكه سه‌ركرده‌یه‌ك یان تاكه گروپێكی باڵاده‌ست، ئه‌وا گه‌نج مافی خۆیه‌تی مل نه‌دات بۆ ئه‌و پێناسه‌یه‌ی نیشتمانپه‌روه‌ریی‌‌و گومانی لێبكات. كه‌س رازی نابێت گروپێك له كاربه‌ده‌ستانی نه‌وه‌یه‌كی دیاریكراو هه‌موو سه‌روه‌رییه‌كانی رابردوو بۆ خۆیان قۆرخ بكه‌ن‌و رۆژانه بیده‌نه‌وه به‌ڕووی خه‌ڵك‌و گه‌نج‌و نه‌وه‌ی نوێدا، بیكه‌نه چه‌كی منه‌ت‌و تۆقاندن، تا ده‌سه‌ڵات‌و ئابوری وڵاتی پێ پاوان بكه‌ن.
چه‌ندین قه‌یرانی كۆمه‌ڵایه‌تیی تایبه‌ت به‌گه‌نجان، تا ئێستا به‌شێوه‌یه‌كی روون نه‌خراونه‌ته كارنامه‌ی حكومه‌ت‌و پارله‌مانی كوردستانه‌وه. تا ئێستا پرسیاری جدی نه‌كراوه سه‌باره‌ت به‌وه‌ی بۆچی كانگای ئومێد‌و خه‌ونبینین لای گه‌نجانی ئه‌م وڵاته به‌ره‌و وشكبوون ده‌ڕوات؟ بۆچی ئاسۆی روانینی ئاینده‌یان به‌ئه‌ندازه‌یه‌ك لێڵه كه تاكه ئومێدی زۆربه‌یان جێهێشتنی ئه‌م هه‌رێمه‌یه؟ تا ئێستا پرسیاری جدیی نه‌كراوه سه‌باره‌ت به هۆكاره‌كانی دیارده‌ی ره‌به‌نی، ژن نه‌هێنان، شوونه‌كردن، توندوتیژیی خێزانیی، بلاَوبوونه‌وه‌ی ماده سڕكه‌ره‌كان‌و دیارده‌ی داڕمانی په‌یوه‌ندییه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان. یه‌كێك له خه‌مه سه‌ره‌كییه‌كانی لیستی گۆڕان دواندن‌و دروستكردنی كه‌شێكی كۆمه‌ڵایه‌تی، سیاسی، رۆشنبیریی‌‌و په‌روه‌رده‌یی له‌باره بۆ گه‌نجان تا خۆیان، به‌زمانی خۆیان، له‌كێشه‌كانیان بدوێن‌و خۆزگه‌‌و ئومێد‌و پرۆژه تایبه‌ته‌كانیان پێشنیاربكه‌ن.
5. 2. 1. به‌دواداچوونی كێشه‌ی كۆمه‌ڵایه‌تی‌‌و ده‌روونی گه‌نجان، دواندن‌و كردنه‌وه‌ی ۆرك شۆپ‌و راپرسی زانستی له هه‌موو ناوچه‌كاندا سه‌باره‌ت به هۆكاری لاوازبوونی به‌شدارییان له كاروباری سیاسی‌‌و كارگێڕیی‌‌و بواری گشتیدا، كێشه‌ی ره‌به‌نی، قه‌یرانی بێباكی‌‌و بێئومێدیی.
5. 2. 2. ئاماده‌كردنی گه‌نجان له‌ڕووی كه‌سایه‌تیی مه‌عنه‌ویی‌‌و په‌روه‌رده‌ی جه‌سته‌ییه‌وه.
5. 2. 3. رێگریی له‌و كۆششه سیاسی‌‌و حزبیانه‌ی ده‌خرێنه‌گه‌ڕ بۆ خراپ په‌روه‌رده‌كردنی گه‌نجان به كڕینی ویژدانیان، داماڵینی سه‌ربه‌خۆیی‌‌و ئیراده‌ی ئازادیان، ده‌ستوه‌ردان له ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردنه‌كانی گه‌نجان‌و خوێندكاران‌و سه‌پاندنی ویستی كه‌سه ده‌سڕۆیشتوه‌كانی حزب به‌سه‌ر گه‌نجاندا.
5. 2. 4. ته‌رخانكردنی بڕێكی زۆرتری بوودجه‌ی هه‌رێم بۆ گه‌شه‌دان به‌كه‌رتی وه‌رزش‌و په‌روه‌رده‌ی جه‌سته‌یی، بۆ دروستكردنی شار‌و گوندی وه‌رزشی له هه‌موو ناوچه جیاوازه‌كاندا.
5. 2. 5. رێگریی له‌و كۆششه سیاسی‌‌و حزبیانه‌ی ده‌خرێنه‌گه‌ڕ له كاروباری وه‌رزش‌و لیژنه‌ی ئۆڵمپی‌‌و هه‌ڵبژاردنی یه‌كێتییه وه‌رزشییه‌كان‌و ده‌سته‌ی یانه‌كاندا.
5. 2. 6. به‌شداریكردن له هه‌ڵمه‌تێكی نیشتمانیی، كۆمه‌ڵایه‌تیی‌‌و ئاینیدا، سه‌باره‌ت به كێشه‌ی ره‌به‌نی، هۆكاره‌كانی سه‌رهه‌ڵدان‌و ته‌شه‌نه‌سه‌ندنی، گه‌ڕان به‌دوای چاره‌سه‌ری گونجاودا.
5. 2. 7. پێشخستن‌و كاراكردنی سیستمی پێشینی دارایی هاوسه‌رگیریی، پرۆژه‌كانی بنیاتنانی باڵه‌خانه‌‌و كامپی نیشته‌جێبوون بۆ ئه‌و گه‌نجانه‌ی بڕیاری هاوسه‌رگیریی ده‌ده‌ن.
5. 2. 8. بایه‌خدان به توانا‌و به‌هره‌ی هونه‌ریی‌‌و ئه‌ده‌بی‌‌و رۆشنبیریی گه‌نجان، دامه‌زراندنی داموده‌زگای پێویست بۆ ئه‌و مه‌به‌سته.
5. 2. 9. دامه‌زراندنی سیستمێكی بانكیی بۆ به‌خشینی قه‌رزی درێژخایه‌ن به‌و گه‌نجانه‌ی كه پرۆژه‌ی هه‌ره‌وه‌زیی هاوبه‌ش پێشكه‌ش ده‌كه‌ن له بواری به‌رهه‌مهێنان‌و داهێناندا.
5. 3. قه‌یرانی خوێندكاران‌و ده‌رچوانی زانكۆ‌و په‌یمانگاكان
وه‌ك به‌شێك له قه‌یرانی ئه‌كادیمی‌‌و پلانسازیی هه‌رێم:
زۆرینه‌ی خوێندكارانی زانكۆ‌و په‌یمانگاكان متمانه‌یان به كاربه‌ده‌ستانی هه‌رێم له ده‌ستداوه سه‌باره‌ت به دامه‌زراندنیان، دابینكردنی ده‌رفه‌تی كار‌و ژیانێكی شیاو بۆیان له ئاینده‌دا. چه‌ند ساڵێكه خوێندكاران سه‌رگه‌رمی رێكخستنی خۆپیشاندان، مانگرتن‌و دروستكردنی گوشاری شارستانیین له‌سه‌ر ده‌سه‌ڵاتداران، به‌ڵام هه‌میشه داواكانیان به‌ر دیواری بێده‌نگی‌‌و بێباكیی ده‌سه‌ڵات ده‌كه‌وێت. هه‌میشه به‌ڵێنی قه‌به‌یان پێده‌درێت‌و سه‌ره‌نجام هیچ كه‌س‌و لایه‌نێكی به‌رپرس خۆی ناكاته خاوه‌نی به‌ڵێنه‌كان.
كوڕ‌و كچانی تازه پێگه‌یشتوو، خوێندكارانی زانكۆ‌و په‌یمانگاكانی ئه‌م نیشتمانه، كه ساڵانێكی دوور‌و درێژ كۆشش ده‌كه‌ن، رێگه‌ی درێژی مه‌كته‌بی سه‌ره‌تایی‌‌و ناوه‌ندیی‌‌و ئاماده‌یی ده‌بڕن، به‌رگه‌ی سه‌رماو گه‌رما‌و نه‌داریی ده‌گرن، باوك‌و دایكانیان له‌پارووی خۆیان ده‌گرنه‌وه‌‌و خه‌ون به‌و رۆژه‌وه ده‌بینن كه بیاننێرنه زانكۆ‌و په‌یمانگاكان، له‌بری حكومه‌ت مه‌سره‌فی رێگه‌‌و بان‌و جل‌و به‌رگیان ده‌كێشن‌و پاره‌ی گیرفانیان بۆ دابین ده‌كه‌ن.. پاش ئه‌و هه‌موو ساڵه‌ی ره‌نج‌و ماندووبوون‌و خۆزگه‌‌و چاوه‌ڕوانی، كاربه‌ده‌ستان زۆر بێباكانه، وه‌ك ئه‌وه‌ی گه‌مه به چاره‌نووسی بووكه‌ڵه‌‌و بوونه‌وه‌ری بێگیان بكه‌ن، له ده‌ره‌فه‌تی كار‌و دامه‌زراندن بێبه‌شیان ده‌كه‌ن، به‌بێ ئه‌وه‌ی هیچ ده‌رفه‌ت‌و ئومێدێكی تریان له ده‌روه‌ی كه‌رتی گشتی بۆ بڕه‌خسێنن.
5. 3. 1. به‌دواداچوونی كێشه‌ی هه‌موو ئه‌و خوێندكارانه‌ی كه له ساڵانی رابردوودا له زانكۆ‌و په‌یمانگاكان ده‌رچوون‌و له كار‌و ده‌رفه‌تی دامه‌زراندن بێبه‌شكراون. كردنه‌وه‌ی ئۆفێسێكی تایبه‌ت بۆ سه‌رژمێركردن‌و وه‌رگرتنی زانیاریی پێویست له‌باره‌یانه‌وه تا له ده‌رفه‌تی گونجاودا به‌گوێره‌ی پسپۆڕیی‌‌و لێهاتووییان كاریان له حكومه‌ت، كه‌رتی تایبه‌ت، پرۆژه‌كانی داهێنانی گه‌نجان، سه‌رمایه‌گوزرایی‌‌و كۆمپانیاكانی ئاوه‌دانیدا بۆ بدۆزرێته‌وه.
5. 3. 2. هاوئاهه‌نگی له نێوان وه‌زاره‌تی پلاندانان‌و وه‌زاره‌ته‌كانی هه‌رێم‌و زانكۆ‌و په‌یمانگا‌و نێوه‌نده‌كانی لێكۆڵینه‌وه‌ی زانستی بۆ گه‌شه‌دان به سامانی مرۆیی له ئێستا‌و ئاینده‌دا.
5. 3. 3. كردنه‌وه‌ی زانكۆ‌و به‌شه زانستییه‌كان، وه‌رگرتنی خوێندكاران به‌گوێره‌ی زه‌مینه‌‌و پلانی پێشوه‌خت.
5. 3. 4. ئاماده‌كردنی نه‌وه‌ی نوێ به‌شێوازێكی مۆدێرن، چه‌كدار به زانیاریی ئه‌لیكترۆنی‌‌و ته‌كنه‌لۆجیای سه‌رده‌م، له‌پێناو به‌شداری پێكردنیان له دروستكردنی حكومه‌تێكی ئه‌لیكترۆنیی پێشكه‌وتوودا.
5. 3. 5. پێداچوونه‌وه به پرۆگرامی هه‌موو به‌شه زانستییه‌كاندا له زانكۆ‌و په‌یمانگاكاندا، پێداچوونه‌وه به رێژه‌ی وه‌رگرتن‌و ئه‌وله‌ویه‌تی هه‌ندێك به‌ش‌و كۆلیج، به‌جۆرێك به‌شی زۆری كادیرانی نه‌وه‌ی نوێ به‌گوێره‌ی پێداویستییه حكومی‌‌و نیشتمانییه‌كان‌و پلانی پێشوه‌خت ئاماده‌بكرێن.
5. 3. 6. كاراكردن‌و هاندانی لێكۆڵینه‌وه‌ی زانستی له زانكۆ‌و مه‌ڵبه‌نده‌كانی توێژینه‌وه‌دا، به‌جۆرێك بچێته خزمه‌تی پلانی ستراتیجی هه‌رێم، خزمه‌تی لایه‌نی رۆشنبیریی‌‌و زانستی‌‌و ته‌كنیكیی هاوڵاتیان.
5. 3. 7. چه‌سپاندنی دادپه‌روه‌ریی له خوێندندا، به‌تایبه‌تی له وه‌رگرتنی قوتابیانی خوێندنی باڵا، دوور له هه‌ر ئیعتبارێكی حزبی‌‌و سیاسی‌‌و ناوچه‌یی، دوور له هه‌ر جۆره گه‌نده‌ڵی‌‌و ناهه‌قییه‌ك. دادپه‌روه‌ریی له دامه‌زراندنی مامۆستایان، سه‌رۆك به‌ش، راگر، سه‌رۆك زانكۆ‌و سه‌رۆك په‌یمانگاكان له‌سه‌ر بنه‌مای لێوه‌شاوه‌یی زانستی دوور له هه‌ر ئیعتبارێكی سیاسی‌‌و حزبی.
5. 3. 8. لێپێچینه‌وه له هه‌ر پێشێلكارییه‌كی زانستی‌‌و كارگێڕیی‌‌و ئاكاریی له زانكۆ‌و په‌یمانگاكاندا.
5. 3. 9. گۆڕانكاریی له سیستمی زانكۆییدا، به‌جۆرێك له‌گه‌ڵ گیانی سه‌رده‌م‌و پێداویستی‌‌و پلانی ستراتیجیی هه‌رێمدا بگونجێت. سودوه‌رگرتن له ئه‌زمون‌و میتۆدی زانكۆ به‌ناوبانگه‌كانی جیهان بۆ تازه‌كردنه‌وه‌ی خوێندنی باڵا، تا زانكۆكانی كوردستانیش وه‌ك زۆربه‌ی زانكۆكانی جیهان ئاگاداری تازه‌ترین‌و گرنگترین به‌رهه‌می فیكریی‌‌و ته‌كنیكی‌‌و زانستی بن.
5. 3. 10. پاككردنه‌وه‌ی زانكۆ له فیكر‌و ئاكاری تاكڕه‌وی، شۆڤێنیزم‌و دۆگماتیزم، به‌تایبه‌تی له به‌شه مرۆییه‌كاندا، وه‌ك مێژوو، یاسا، سیاسه‌ت، هونه‌ر، ئه‌ده‌بیات‌و راگه‌یاندن‌و زانسته كۆمه‌لایه‌تییه‌كان‌و تیۆلۆجیا. به‌گه‌ڕخستنی ئه‌م زانستانه تا خزمه‌تی هه‌قیقه‌تی مه‌عریفیی، بیركردنه‌وه‌ی نه‌وه‌ی نوێ، په‌یڤین‌و گوتاری ره‌خنه‌یی بكه‌ن، نه‌ك خزمه‌تی گوتاری باڵاده‌ست‌و به‌رژه‌وه‌ندیی ده‌سه‌ڵاتداران.
5. 3. 11. ئازادكردنی بازاڕ‌و ئابووریی وڵات، وه‌ك ئامانجێكی ئابوریی ئه‌م به‌رنامه‌یه‌یه، ده‌رفه‌تێكی گونجاو بۆ كاری ئازادی گه‌نجان‌و ده‌رچوان ده‌ڕه‌خسێنێت بۆ په‌یداكردنی ده‌رفه‌تی كار له كۆمپانیاكان‌و كه‌رتی تایبه‌تدا، له‌پاڵ كه‌رتی گشتی‌‌و حكومیدا.
5. 3. 12. بایه‌خدان به گه‌شتی زانستی، سروشتناسی، ئاسه‌وراناسی، ئه‌تنۆگرافی، گه‌شتوگوزاریی خوێندكاران به‌گوێره‌ی پسپۆڕییان له زانكۆ‌و په‌یمانگاكاندا.
5. 4. ئافره‌تان:
له كاتێكدا لیستی گۆڕان، به هوشیارییه‌وه، له پێگه‌‌و رۆڵی ئافره‌ت ده‌گات بۆ دامه‌زراندنی كۆمه‌ڵگه‌ی شارستانی‌‌و ده‌وڵه‌تی یاسا، به‌ڵام ئه‌و مافه ناداته خۆی دۆزی ئافره‌تان وه‌ك دروشمێكی په‌تی بۆ چه‌واشه‌كاریی‌‌و موزایه‌ده‌ی دیموكراتی به‌كاربێنێت. لیستی گۆڕان بڕوای وایه خه‌باتی شارستانی بۆ ئازادكردنی ئافره‌ت، به‌شێكی دانه‌بڕاوه له ئه‌ڵقه‌یه‌كی گه‌وره‌تری خه‌بات بۆ ئازادكردنی كۆمه‌ڵگه به‌گشتی، بۆ رزگاركردنی هاوڵاتیان، به هه‌ردوو ره‌گه‌زه‌وه، له ده‌سه‌ڵاته دیكتاتۆریی‌‌و هه‌مه‌جییه ناشارستانییه‌كان. ئافره‌تان مه‌حاڵه له كۆمه‌ڵگه‌یه‌كدا ئازاد بن كه پیاوه‌كان كۆیله‌‌و ئه‌ڵقه له‌گوێی ده‌سه‌ڵاته سیاسی‌‌و كۆمه‌ڵایه‌تییه نادیموكراته‌كان بن. مافه سیاسی‌‌و مه‌ده‌نی‌‌و یاساییه‌كانی ئافره‌ت، به‌بێ بوونی كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك كه لانی كه‌می دادی كۆمه‌ڵایه‌تی‌‌و ده‌رفه‌تی ژیانی هاوبه‌شی دابین كردبێت، بێ بوونی كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك كه پێشتر فێری قسه‌كردن‌و به‌رهه‌ڵستكاریی‌‌و ره‌خنه‌گرتن بووبێت، وه‌ك مافگه‌لێكی تیۆریی په‌تی ده‌مێننه‌وه كه زۆرجار ناچنه باری جێبه‌جێكردنه‌وه.
ره‌گه‌زی مێینه له‌ناو هه‌موو توێژ‌و ته‌مه‌ن‌و كه‌رتێكی كۆمه‌ڵایه‌تیدا بوونی هه‌یه، له‌ناو منداڵان، گه‌نجان، خوێندكاران، فه‌رمانبه‌ران، كرێكاران، پیشه‌وه‌ران، بێكار‌و خاوه‌ن قه‌یرانه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان. پرۆژه‌كانی بایه‌خدان به‌هه‌موو ئه‌و كه‌رتانه پێكه‌وه، دابینكردنی ده‌رفه‌تی كار‌و خۆپێگه‌یاندن‌و دادی كۆمه‌ڵایه‌تی بۆ هه‌مووان بێ جیاوازی، كه ئامانجی ستراتیجیی ئه‌م لیسته‌یه، ده‌چێته‌وه خزمه‌تی ره‌گه‌زی مێینه‌ش.
دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تی یاسا‌و قه‌ڵاچۆكردنی دیارده‌ی میلیشیایی، دۆخێكی ئارامتر‌و پڕ ئاسایشتر بۆ پێشكه‌وتن‌و خۆپێگه‌یاندنی ئافره‌تان ده‌ڕه‌خسێنێت. دیارده‌ی كوشتن‌و ئه‌شكه‌نجه‌دانی ژنان، كه له سایه‌ی ده‌سه‌ڵاتی كوردیدا به ترسناكی ته‌شه‌نه‌ی كردووه، به‌شێكه له قه‌یرانێكی سیاسی‌‌و كۆمه‌ڵایه‌تی گه‌وره‌تر، كه تیایدا هێشتا حكومه‌تی یاسا دانه‌مه‌زراوه‌‌و هێشتا دیارده‌ی به‌میلیشیاكردنی كه‌رته نه‌ریتییه‌كانی كۆمه‌ڵگا به‌رده‌وامه. لیستی گۆڕان، له‌پاڵ چاكسازییه تیۆریی‌‌و یاساییه‌كاندا، به‌كرده‌وه كار بۆ گه‌ڕاندنه‌وه‌ی مافه مه‌ده‌نی ئابورییه‌كانی ئافره‌ت ده‌كات، كار بۆ دروستكردنی هوشیارییه‌كی گشتی ده‌كات كه له سایه‌یدا ئافره‌تان وه‌ك مافی خۆیان، نه‌ك وه‌ك به‌خشیشێك كه پیاوه ده‌سه‌ڵاتداره‌كان بیبه‌خشن، داوای ماف‌و ئازادییه‌كان‌و به‌ركه‌وتی ئابوریی‌‌و به‌رپرسیارێتی بكه‌ن.
له كاتێكدا لیستی گۆڕان خه‌بات بۆ هه‌ڵگرتنی جیاكاریی جێنده‌ری ده‌كات، هوشیاره له‌ئاست جۆرێكی تر له جیاكاریدا كه له‌نێوان خودی ئافره‌تاندا، له لایه‌ن ئه‌و پیاوه ده‌سه‌ڵاتدارنه‌وه ئه‌نجام ده‌درێت كه به‌پێی پێشینی حزبی، ئینتمای ده‌سته‌گه‌ریی به‌رته‌سك، یان به‌گوێره‌ی پێگه‌ی خێزان‌و بنه‌ماڵه‌ی ره‌گه‌زی مێینه، هه‌ندێك ئافره‌ت ده‌به‌نه پێشێ‌‌و هه‌ندێكیان په‌راوێزده‌خه‌ن، بگره هه‌ندێك جار له‌سه‌ر بنه‌مای رواڵه‌ت‌و بۆ مه‌رامی دوور له ئاكار ئه‌و جیاكارییه ده‌رهه‌ق به ئافره‌تان ده‌كه‌ن.
5. 4. 1. خستنه‌گه‌ڕی گوشار‌و كۆششی پارله‌مانی‌‌و شارستانی به‌رده‌وام بۆ قه‌ڵاچۆكردنی هه‌موو ئه‌وبڕیار‌و دیارده‌‌و ئاكارانه‌ی كه جیاكاریی له‌نێوان دوو ره‌گه‌زه‌كه‌دا دروستده‌كه‌ن، له‌سه‌ر ئاستی سیاسی، ئابوریی، كۆمه‌ڵایه‌تی، كارگێڕی، یاسایی، مه‌ده‌نی، خێزانی، په‌روه‌رده‌یی‌‌و رۆشنبیریی.
5. 4. 2. خستنه‌گه‌ڕی گوشار‌و كۆششی پارله‌مانی‌‌و شارستانیی به‌رده‌وام بۆ قه‌ڵاچۆكردنی هه‌موو جۆره‌كانی توندوتیژیی جه‌سته‌یی‌‌و رۆحی دژی ره‌گه‌زی مێینه، له خێزانه‌وه بۆ كۆمهڵگاو نێوه‌نده‌كانی خوێندن‌و كارگێڕی تا داموده‌زگا باڵاكانی ده‌وڵه‌ت. حكومه‌ت ئه‌ركی سه‌رپه‌رشتیكردنی دارایی، ده‌روونی، كۆمه‌ڵایه‌تی‌‌و شوێنی نیشته‌جێبوونی ئه‌و ئافره‌تانه ده‌گرێته‌ئه‌ستۆ كه دووچاری توندوتیژیی‌‌و كێشه‌ی كۆمه‌ڵایه‌تی‌‌و خێزانی ده‌بنه‌وه.
5. 4. 3. به‌شداریكردن له هه‌ڵمه‌تێكی پارله‌مانی، شارستانیی، رۆشنبیریی، ئاینی‌‌و كۆمه‌ڵایه‌تی به‌رفراواندا بۆ هوشیاركردنه‌وه‌ی هاوڵاتیان له گوند‌و شار‌و شارۆچكه‌كان سه‌باره‌ت به بایه‌خی ئازادیی‌‌و مافه مه‌ده‌نی‌‌و سیاسیه‌كانی ئافره‌تان، سه‌باره‌ت به بایه‌خیی به‌شدارییان له دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تی شارستانی مۆدێرن‌و به‌رهه‌مهێندا.
5. 4. 4. قه‌ده‌غه‌كردن‌و به‌په‌رچدانه‌وه‌ی هه‌ر جۆره هه‌راسانكردنێكی سێكسی ده‌رهه‌ق ره‌گه‌زی مێینه. سزادانی توندی ئه‌و به‌رپرسه سیاسی‌‌و حكومی‌‌و حزبیانه‌ی كه پۆسته‌كانیان بۆ ئه‌و مه‌رامه به‌كاردێنن.
5. 4. 5. ته‌رخانكردنی بودجه‌یه‌كی گه‌وره‌تر بۆ چاودێریی كۆمه‌ڵایه‌تی‌‌و ته‌ندروستی، مووچه‌‌و بیمه‌ی دایك له قۆناغی دووگیانی، زه‌یستانی‌‌و به‌خێوكردنی منداڵدا.
5. 4. 6. پێشكه‌شكردنی یارمه‌تی دارایی، بیمه‌ی كۆمه‌ڵایه‌تی، كردنه‌وه‌ی خولی راهێنان‌و دابینكردنی مووچه‌ی خانه‌نشینی بۆ ئافره‌ته به‌رهه‌مهێنه‌كانی ناو ماڵ، وه‌ك به‌رگدروو، فه‌رشچن‌و خانمه ده‌ستڕه‌نگینه‌كان به‌گشتی.
5. 4. 7. به‌رگریكردن له ته‌رخانكردنی رێژه‌ی شارستانیی شیاو بۆ ئافره‌تان له هه‌موو داموده‌زگانی ده‌وڵه‌ت‌و فه‌رمانگه‌‌و ئه‌نجوومه‌نه‌كانی نوێنه‌رایه‌تیكردن‌و كارگێڕیدا. پێڕه‌وكردنی بیرۆكه‌ی "جیاكاریی پۆزه‌تیڤ" وه‌ك له هه‌ندێك وڵاتی پێشكه‌وتوودا كاری پێده‌كرێت، به‌و مانایه‌ی گه‌ر پیاو‌و ئافره‌تێك، به‌هه‌مان توانا‌و لێهاتوییه‌وه، بۆ پۆستێك پاڵێوران ئافره‌ته‌كه پێشده‌خرێت.
5. 5. پێشمه‌رگه‌‌و قوربانییه زیندووه‌كان:
5. 5. 1. پێشمه‌رگه، كه‌س‌و كاری شه‌هیدان، قوربانیانی ئه‌نفال‌و كیمیاباران، زیندانییه سیاسییه‌كان، قوربانیانی جه‌نگه‌كانی سه‌رده‌می داگیركردن، قوربانیانی شه‌ڕی ناوخۆ‌و هه‌موو ئه‌و كه‌سانه‌ی كه له‌پای كوردستانیبوون سته‌میان لێكراوه، گیان‌و ئه‌ندامی جه‌سته‌یان له‌ده‌ست داوه، ماڵ‌‌و ئارامیی رۆحییان به‌خشیوه... ئه‌و توێژه رێزداره‌ن، كه بێگوێدانه پێشینی سیاسی‌‌و پێگه‌ی كۆمه‌ڵایه‌تی‌‌و جوگرافییان، له كارنامه‌ی پارله‌ماندا به‌رگری له مافه‌كانیان ده‌كرێت‌و كار بۆ قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌یان ده‌كرێت.
5. 5. 2. كاراكردنی سیستمی موچه، بیمه‌ی كۆمه‌ڵایه‌تی‌‌و ته‌ندروستی، دابینكردنی شوێنی نیشته‌جێبوونی شارستانی بۆ پێشمه‌رگه‌‌و قوربانییه زیندووه‌كانی كوردستان.
5. 6. فه‌رمانبه‌ران‌و مامۆستایان:
5. 6. 1. پێداچوونه‌وه به سیستمی مووچه‌‌و راژه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێمدا، بۆ باشتركردنی باری گوزه‌رانی خۆیان‌و خێزانه‌كانیان، بۆ راگرتنی ئاستێك له دادپه‌روه‌ریی شیاو له‌نێوان پله‌كانی مووچه‌دا.
5. 6. 2. پێداچوونه‌وه به مووچه‌‌و ده‌رماڵه‌ی مامۆستایان‌و فه‌رمانبه‌راندا به‌جۆرێك ئه‌و بڕه پاره‌یه‌ی وه‌ریده‌گرن شایه‌نی ماندووبوون‌و كۆششیان بێت له بنیاتنتانی وڵات‌و ئاماده‌كردنی نه‌وه‌ی نوێدا.
5. 6. 3. دانانی سیستمێكی دادپه‌روه‌رانه بۆ پاداشت‌و كاری ئۆڤه‌ر تایم، بۆ جیاكردنه‌وه‌ی پاداشتی به‌رهه‌می باش له به‌رهه‌می ناوه‌نجی‌‌و خراپ.
5. 6. 4. سه‌رفكردنی ده‌رماڵه‌ی هاتوچۆ، ده‌ره‌وه‌ی شار، كاری مه‌ترسیدار، به‌شێوه‌یه‌ك له‌سه‌روو ئه‌و بڕه‌وه بێت كه ئێستا هه‌یه، به‌شێوه‌یه‌ك وه‌فای حكومه‌ت به‌رامبه‌ر هاوڵاتیی به‌رهه‌مهێن‌و له‌خۆبردوو ده‌ربخات.
5. 6. 5. دابینكردنی یه‌كه‌ی نیشته‌جێبوون بۆ مامۆستا‌و فه‌رمانبه‌ره خێزاندار‌و كرێچییه‌كان.
5. 7. كارگوزار‌و فه‌رمانبه‌رانی پله‌كانی خواره‌وه:
5. 7. 1. ئه‌ركی حكومه‌ته كه‌شێكی دادپه‌روه‌رانه له فه‌رمانگه‌‌و شوێنه‌كانی كاردا بۆ كارگوزار‌و فه‌رمانبه‌رانی پله‌كانی خواره‌وه دابین بكات، چ له ڕووی دارایی‌‌و چ له رووی ئاكاری كاره‌وه.
5. 7. 2. ئه‌ركی حكومه‌ته رێگه‌بگرێت له خراپ به‌كارهێنانی كارگوزار‌و فه‌رمانبه‌رانی پله‌كانی خواره‌وه بۆ كاری ناشایسته‌‌و شه‌خسیی به‌رپرسه‌كان له ده‌ره‌وه‌ی كاری فه‌رمی.
5. 8. كرێكاران‌و جوتیاران:
5. 8. 1. هاندانی هێزی كاری كوردستانی له پرۆژه‌كانی ئاوه‌دانكردنه‌وه‌‌و به‌رهه‌مهێنان‌و خزمه‌تگوزاریدا.
5. 8. 2. كاراكردن‌و پشتیوانیكردنی سه‌ندیكاكانی كرێكاران‌و جووتیاران به‌جۆرێك گوزارشت له خه‌م‌و داواكاریی ئه‌و دوو چینه بكه‌ن‌و نه‌چنه ژێر كاریگه‌ریی ده‌سه‌ڵاتی سیاسییه‌وه.
5. 8. 3. بیمه‌ی كۆمه‌ڵایه‌تی‌‌و خانه‌نشینی بۆ ئه‌و كرێكار‌و جوتیارانه‌ی كه له كاتی كار‌و به‌رهه‌مهێناندا دووچاری گیان له‌ده‌ستدان، كه‌مئه‌ندامی، نه‌خۆشی‌‌و جۆره‌كانی تری مه‌ترسی ده‌بنه‌وه، خانه‌نشینكردنی به‌ساڵاچوان له‌سه‌روو ته‌مه‌نی شه‌ست‌و پێنج ساڵییه‌وه. به‌رپرسكردنی حكوومه‌ت له ژیاندن‌و پێگه‌یاندنی خۆیان‌و منداڵه ناكامه‌كانیان.
5. 9. خه‌نه‌نیشنان:
5. 9. 1. كاراكردنی یاسایه‌كی تایبه‌ت به خانه‌نیشینی، به‌جۆرێك شایسته‌ی ته‌مه‌نی خزمه‌ت‌و ماندووبوونی مرۆڤی به‌رهه‌مهێن بێت.
5. 9. 2. پێداچوونه‌وه به هه‌موو ئه‌و بڕیاره تایبه‌تانه‌ی كه بۆ خانه‌نشینكردنی هه‌ندێك كه‌س، به مووچه‌ی به‌رزه‌وه، دانراوه. به‌جۆرێك ته‌نها یه‌ك یاسای خانه‌نشینی به‌سه‌ر هه‌مواندا، بێ جیاوازی، جێبه‌جێ ببێت.
5. 10. خاوه‌ن پێداویستیه تایبه‌ته‌كان:
5. 10. 1. ئه‌ركی حكوومه‌ته پشتیوانیی مادیی‌‌و مه‌عنه‌ویی‌‌و په‌روه‌رده‌یی‌‌و فێركاریی پێشكه‌ش هه‌موو خاوه‌ن پێداویستییه تایبه‌ته‌كان بكات. ئه‌وانه‌ی به‌زكماك یان به‌هۆی رووداوه‌وه ئه‌ندامێكی جه‌سته‌یان له ده‌ستداوه. ئه‌ركی حكومه‌ته كه وه‌ك هه‌موو هاوڵاتینی تر ئاماده‌یان بكات‌و له كۆمه‌ڵگه‌‌و حكوومه‌تدا جێگه‌یان بكاته‌وه.
5. 10. 2. داڕشتنه‌وه‌ی هه‌موو یاسا‌و رێنماییه‌كان سه‌باره‌ت به په‌روه‌رده، هاتوچۆ، كارگێڕیی، هونه‌ر‌و راگه‌یاندن، به‌جۆرێك جێگه‌ی خواستی خاوه‌ن پێداویستییه تایبه‌ته‌كانییان تێدا ببێته‌وه.
5. 10. 3. دامه‌زراندن‌و كاراكردنی رێكخراو‌و داموده‌زگای ته‌ندروستی‌‌و كۆمه‌ڵایه‌تی‌‌و قوتابخانه‌ی تایبه‌ت بۆ پشتیوانی مادیی‌‌و مه‌عنه‌ویی خاوه‌ن پێداویستییه تایبه‌ته‌كان.
5. 10. 4. دۆزینه‌وه‌ی شوێن‌و ده‌رفه‌تی كاری تایبه‌ت بۆ ئه‌وانه‌ی توانای به‌رهه‌مهێنانیان هه‌یه. بڕینه‌وه‌ی مووچه بۆ ئه‌وانه‌ی توانای كاریان نییه.
5. 11. په‌ككه‌وته‌‌و به‌ساڵاچوان:
په‌ككه‌وته‌‌و به‌ساڵاچووان توێژێكی په‌راوێزخراوی ئه‌م وڵاته‌ن. جگه له ده‌زگا نه‌ریتییه‌كانی خێزان‌و ده‌زگا كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانی خزمایه‌تی، تا ئێستا داموده‌زگای یاسایی‌‌و ته‌ندروستی‌‌و شارستانیی رۆڵێكی راسته‌قینه‌ی نه‌بینیوه له ئاوڕدانه‌وه له ئازار‌و گۆشه‌گیریی ئه‌م توێژه، كه نه‌ك هه‌ر مافیان یه‌كسانه به مافی هاوڵاتییانی تر، به‌ڵكو خاوه‌ن مافی زیاتر‌و پێداویستیی زیاترن.
5. 11. 1. كاراكردن‌و چاكسازیی‌‌و له داموده‌زگاكانی چاودێریی په‌ككه‌وته‌‌و به‌ساڵاچواندا به دابینكردنی شوێن‌و كه‌شی ژیانی له‌بار بۆیان له‌ڕووی جه‌سته‌یی‌‌و ده‌روونییه‌وه.
5. 11. 2. حكوومه‌ت پشتیوانیی دارایی پێشكه‌ش به‌و خێزانه نه‌دارانه ده‌كات كه ئه‌ركی چاودێریی به‌ساڵاچووان‌و په‌ككه‌وته ده‌گرنه ئه‌ستۆ.
5. 12. بازرگان‌و كاسبكاران:
5. 12. 1. مافی بازرگانی، خاوه‌ندارێتی‌‌و قازانج بۆ هه‌موو كه‌س، به‌پێی یاسا، پارێزراوه. رێگریی له‌هه‌ر جیاكارییه‌ك كه له‌نێوان بازرگاناندا ده‌كرێت، رێگریی له كه‌مكردنه‌وه‌یه‌كی ده‌رفه‌تی كار‌و قازانج له‌به‌رده‌م هه‌ندێك بازرگاندا به‌قازانجی هه‌ندێكی تر، كه به‌هۆی خزمایه‌تی، ئینتمای سیاسی، مه‌حسوبیه‌ت‌و به‌رژه‌وه‌ندیی ژێربه‌ژێروه ئه‌نجام ده‌درێت.
5. 12. 2. هه‌ڵگرتنی هه‌موو ئه‌و كه‌ند‌و كۆسپه بیرۆكراتییانه‌ی كاسبكار، دوكاندار، خاوه‌ن پێشانگا، وه‌ستا‌و پیشه‌وه‌ره‌كان هه‌راسان ده‌كه‌ن. دابه‌شكردنی خزمه‌تگوزاریی‌‌و پێداویستییه شارستانییه‌كان بۆ گه‌شه‌دان به‌بازاڕ به‌شێوه‌یه‌كی ئاسۆیی.
5. 12. 3. شۆفێره گشتییه‌كانی نێو شار‌و هێڵه‌كانی ده‌ره‌وه، ئه‌و توێژه‌ن كه به‌شێكی گرنگ له به‌رپرسیارێتی‌‌و راپه‌ڕاندنی ئه‌ركی كۆمه‌ڵگه‌‌و وڵاتیان له‌سه‌ر شانه. ئه‌ركی حكومه‌ته كه‌شێكی ده‌روونی له‌باریان بۆ دابین بكات‌و رێگه نه‌دات مامه‌ڵه‌ی نامرۆڤانه‌یان له‌گه‌ڵ بكرێـت. ئه‌ركی حكومه‌ته ئۆتۆمبێل‌و قه‌رزی درێژخایه‌نیان بۆ دابین بكات، له كاتی رووداو‌و لێقه‌وماندا به هانایانه‌وه بچێت‌و پێداویستیی ته‌ندروستی‌‌و بیمه‌ی كۆمه‌ڵایه‌تییان بۆ دابین بكات، له‌كاتی پیربوون‌و په‌ككه‌وتندا مووچه‌ی خانه‌نشینییان بۆ ببڕێته‌وه.
5. 12. 4. فرۆشیاره ده‌سگێڕه‌كان، كتێب فرۆش‌و شمه‌ك فرۆشه‌كانی سه‌ر جاده، هاوڵاتیانی ئه‌م هه‌رێمه‌ن، باری ئابوریی خراپ‌و ئه‌ركی بژێوی خێزان‌و منداڵه‌كانیان ناچاری كردوون ئه‌و جۆره كاسبییه هه‌ڵبژێرن. ئه‌ركی حكومه‌ته، به‌ر له‌وه‌ی ده‌رفه‌تی كاریان له شوێنه گشتییه‌كاندا به‌رته‌سك بكاته‌وه، شوێنی كاری شیاویان بۆ دابین بكات. ئه‌ركی حكومه‌ته بیمه‌ی كۆمه‌ڵایه‌تیی‌‌و ته‌ندروستیی‌‌و مووچه‌ی خانه‌نشینییان بۆ دابین بكات.
5. 13. قوربانیانی قه‌یرانه كۆمه‌ڵایه‌تی‌‌و ئابورییه‌كان:
5. 13. 1. چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌ی بێماڵی‌‌و كرێچێتی‌‌و جێبه‌جێكردنی پرۆژه‌ی گه‌وره له بواری نیشته‌جێبوونی هاوڵاتیاندا له پێشه‌وه‌ی ئه‌ركه‌كانی حكومه‌ته.
5. 13. 2. چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌ی بێكاریی‌‌و دابینكردنی بیمه‌ی بێكاریی بۆ هه‌ردوو ره‌گه‌زه‌كه له پێشه‌وه‌ی ئه‌ركه‌كانی حكوومه‌ت‌و پارله‌ماندایه. لێكۆڵینه‌وه له هۆكاره‌كانی ته‌شه‌نه‌سه‌ندنی ئه‌و دیارده‌یه، دۆزینه‌وه‌ی رێگه‌چاره‌ی پێویست له‌و پێناوه‌دا.
5. 13. 3. گه‌ڕان به‌دوای هۆكاره‌كانی ته‌شه‌نه‌سه‌ندنی دیارده‌ی ماده سڕكه‌ره‌كان، گه‌ڕان به‌شوێن بانده‌كانی فرۆشتن‌و بازرگانی‌‌و ئاودیوكردنی ئه‌و مادانه له ناوخۆ‌و ده‌ره‌وه‌دا. دروستكردنی لیژنه‌ی هاوكاریی هاوبه‌ش له‌گه‌ڵ وڵاتانی دراوسێدا له‌و پێناوه‌دا.
5. 13. 4. زیندانییه‌كان قوربانیی قه‌یرانه كۆمه‌ڵایه‌تی‌‌و سیاسی‌‌و ئابورییه‌كانن. ئه‌ركی حكومه‌ته كه‌شێكی مرۆڤانه‌یان له‌ڕووی جه‌سته‌یی‌‌و مه‌عنه‌ویی‌‌و فێركارییه‌وه بۆ دابین بكات‌و پاش ته‌واوكردنی ماوه‌ی یاساییان له زینداندا له‌ناو كۆمهڵگاو داموده‌زگاكانی وڵاتدا جێگه‌یان بكاته‌وه.
5. 13. 5. بڵاوبوونه‌وه‌ی دیارده‌ی كه‌سانی بێحاڵ‌‌و ماڵ، دێوانه‌كانی سه‌ر جاده، دیارده‌ی سواڵكه‌ریی به‌تایبه‌تی له‌نێو منداڵاندا، به‌سوخره‌گرتنی منداڵ‌‌و نه‌وجه‌وانان به‌رامبه‌ر كرێیه‌كی كه‌م، بڵاوبوونه‌وه‌ی تۆڕه‌كانی له‌شفرۆشی..، ئه‌و دیارده ترسناكانه‌ن كه هه‌ڕه‌شه له ماناكانی هاوسۆزیی كۆمه‌ڵایه‌تی ده‌كه‌ن‌و په‌یكه‌ریی كۆمه‌ڵایه‌تی لاوازده‌كه‌ن. چاره‌سه‌ركردنی هه‌موو هۆكار‌و ده‌رهاویشته‌كانی ئه‌و دیاردانه ئه‌ركی حكومه‌ته.
5. 13. 6. رێزگرتنی په‌ناهه‌نده‌كان‌و دابینكردنی كامپ‌و شوێنی ژیانی شیاو بۆیان، رێزگرتنی كرێكاره بیانییه‌كان كه له پرۆسه‌ی بنیاتنانه‌وه‌‌و ئاوه‌دانكردنه‌وه‌ی كوردستاندا كارده‌كه‌ن. به‌دواداچوونی كێشه‌ی زوڵملێكردن‌و خراپ به‌كارهێنایان ئه‌ركی حكوومه‌ته.
5. 14. كه‌رتی ته‌ندروستی له خزمه‌تی سامانی مرۆییدا:
به‌گوێره‌ی پێوه‌ره جیهانییه‌كان، دۆخی ته‌ندروستی له كوردستاندا دۆخێكی مه‌ترسیداره‌‌و تێكڕای ته‌مه‌ن له‌ئاستێكی زۆر نزمدایه. تا ئێستا حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان نه‌یتوانیوه بیمه‌ی ته‌ندروستی بۆ مرۆڤ دابین بكات به‌جۆرێك له كاتی نه‌خۆشی‌‌و قه‌یرانی ته‌ندوستیی كتوپڕدا فریای ژیانی بكه‌وێت‌و ناچاری نه‌كات ته‌واوی ماڵ‌‌و موڵكی خۆی‌‌و خێزانی هه‌ڕاج بكات. ئه‌و یارمه‌تییه‌ی كه هه‌ندێك جار حزب‌و كه‌سه سیاسییه‌كان ده‌یده‌نه نه‌خۆش‌و لێقه‌وماوه‌كان، یان ڕه‌وانه‌ی ده‌ره‌وه‌ی وڵاتیان ده‌كه‌ن، زۆرجار له پای لایه‌نگریی سیاسی، خزمایه‌تی، مه‌حسوبیه‌ت‌و واسته‌كاریی ده‌به‌خشرێت، زۆرجاریش كه‌سی لێقهوماو ناچار ده‌كات تا هه‌تایه چاوبه‌ره‌وژێری ئه‌و كه‌س‌و لایه‌نانه بێت‌و ژیانی خۆی وه‌ك پاداشتێك ببینێت كه ئه‌وان پێیان به‌خشیوه‌ته‌وه.
تا ئێستا روون نییه كه‌رتی ته‌ندروستی له كوردستاندا به‌گوێره‌ی چ سیستمێكی كارگێڕی- ئابوریی كارده‌كات، به‌گوێره‌ی سیستمی كه‌رتی گشتی، یان كه‌رتی تایبه‌ت، یان تێكه‌ڵ؟ له كاتێكدا حكوومه‌ت بوودجه‌یه‌كی شیاوی بۆ كه‌رتی گشتیی ته‌ندروستیی دابین كردووه كه‌چی به‌شێكی زۆری هاوڵاتیان ناچارن له كاتی نه‌خۆشی‌‌و قه‌یرانی ته‌ندروستیدا، به‌پاره‌ی تایبه‌تی خۆیان له كلینیكی تایبه‌ت‌و زۆرجاریش له خه‌سته‌خانه‌ی تایبه‌تدا یان له ده‌ره‌وه‌ی وڵات چاره‌سه‌ر وه‌رگرن. حكوومه‌ت ده‌بێت به‌سه‌رله‌به‌ری ئه‌م سیستمه‌دا بچێته‌وه، به‌جۆرێك ئه‌و پاره‌یه‌ی خه‌رج ده‌كرێت ره‌نگدانه‌وه‌ی راسته‌وخۆی له‌سه‌ر باشكردنی ته‌ندروستیی هاوڵاتیان هه‌بێت، له كارگێڕیی په‌تی‌‌و هێنان‌و بردنی بێرۆكراتیدا وون نه‌بێت.
5. 14. 1. دامه‌زراندنی ژێرخانی كه‌رتێكی ته‌ندروستی تۆكمه به‌گوێره‌ی ستاندارده جهانییه‌كان، به‌سوودوه‌رگرتن له ئه‌زموونی وڵاته پێشكه‌وتووه‌كانی دراوسێ. راپه‌ڕاندنی ئه‌و پرۆژه‌یه له ماوه‌یه‌كی زه‌مه‌نیدا كه له پێنج ساڵ تێپه‌ڕ نه‌كات.
5. 14. 2. پێڕه‌وكردنی سیستمێكی نوێ بۆ ته‌ندروستی، كه ته‌نها حكومه‌ت پاره له كه‌رتی گشتیی ته‌ندروستیدا سه‌رف نه‌كات، به‌ڵكو به‌گوێره‌ی پێویست خزمه‌تگوزاریی ته‌ندروستی له كه‌رتی تایبه‌ت بكڕێت‌و بێبه‌رامبه‌ر یان به‌رامبه‌ر نرخێكی ره‌مزیی بیداته‌وه به هاوڵاتیان، به‌تایبه‌تی ئه‌وانه‌ی ئاستی بژێوییان نزمه‌‌و دووچاری نه‌خۆشیی سه‌خت ده‌بنه‌وه.
5. 14. 3. بایه‌خدان به نه‌خۆشخانه‌كانی فریاكه‌وتن وه‌ك به‌شێك له كه‌رتی ته‌ندروستیی گشتی، كه ده‌بێت بێبه‌رامبه‌ر به‌هانای هاوڵاتیانه‌وه بچن. دابه‌شكردنی شاره گه‌وره‌كان به‌سه‌ر چه‌ند كه‌رتێكدا كه هه‌ر كه‌رته‌‌و نه‌خۆشخانه‌ی فریاكه‌وتنی تایبه‌ت‌و ژماره‌یه‌كی گونجاو ئۆتۆمبێلی ئه‌مبولانسی هه‌بێت.
5. 14. 4. چاره‌سه‌ركردنی قه‌یرانی بێرۆكراتی‌‌و پله‌به‌ندیی له نێوه‌نده ته‌ندروستییه‌كاندا به‌جۆرێك كه‌شێكی دادپه‌روه‌رانه له‌ناو نه‌خۆشخانه‌كاندا، له‌نێوان پزیشك‌و به‌رپرس، پزیشك‌و كارمه‌ند، كادێری ته‌ندروستی‌‌و نه‌خۆشدا بێته‌ئاراوه. لێپێچینه‌وه‌ی یاسایی‌‌و دادوه‌ریی له هه‌ر كه‌مته‌رخه‌می‌‌و تاوانێك كه ده‌رهه‌ق به ژیان‌و ته‌ندروستیی هاوڵاتیان ئه‌نجام بدرێت.
5. 14. 5. بایه‌خدان به پزیشك‌و كارمه‌ندانی ته‌ندروستی، به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاستی زانستی‌‌و پیشه‌ییان، كردنه‌وه‌ی خولی تایبه‌ت بۆیان له‌ناوخۆ‌و ده‌ره‌وه‌ی وڵات به‌شێوه‌یه‌كی دادپه‌روه‌رانه. پێڕه‌وكردنی فێركاریی پزیشكیی به‌رده‌وام CME بۆ گشت پزیشكان‌و كارمه‌ندانی ته‌ندروستی به‌گوێره‌ی پێوه‌ره جیهانییه‌كان.
5. 14. 6. رێگریی له هه‌ر پاوانكارییه‌كی كه‌رتی ته‌ندروستی، چ له ناو حكومه‌ت‌و چ له‌ناو بازاڕدا. زه‌مینه‌سازیی بۆ نه‌وه‌ی نوێی پزیشك‌و كارمه‌ندانی ته‌ندروستی تا به‌شداریی له بنیاتنان‌و خزمه‌تگوزرایی كه‌رتی ته‌ندروستیدا بكه‌ن.
5. 14. 7. دانانی پلانی زانستی بۆ كردنه‌وه‌ی سه‌نته‌ری پزیشكیی له پسپۆڕییه ورده‌كاندا له شاره گه‌وره‌كان‌و لقی هاریكار له شارۆچكه‌‌و ناوچه كه‌نارییه‌كاندا. گه‌شه‌دان به خزمه‌تگوزاریی ته‌ندروستی له شارۆچكه‌‌و گوند‌و ناوچه دوورده‌سته‌كاندا، دابینكردنی ئۆتۆمبێلی ئه‌مبولانس بۆ گه‌یاندنی نه‌خۆشی ئه‌و ناوچانه به‌سه‌نته‌ره نزیكه‌كانی ته‌ندروستی.
5. 14. 8. بایه‌خدان‌و هاندانی كه‌رتی تایبه‌تی خزمه‌تگوزاریی ته‌ندروستی له‌لایه‌ن حكومه‌ته‌وه. دانانی ده‌سته‌یه‌كی پسپۆڕ بۆ سه‌رپه‌رشتی‌‌و چاودێریكردنی نه‌خۆشخانه ئه‌هلییه‌كان‌و به‌خشینی پله‌به‌ندیی پێیان به‌گوێره‌ی ستاندارد‌و پێوه‌ره جیهانییه‌كان. ئه‌و نه‌خۆشخانانه‌ی كه بۆ ماوه‌یه‌كی درێژ له پله‌یه‌كی لاوازدا ده‌مێننه‌وه داده‌خرێن.
5. 14. 9. پێڕه‌وكردنی سیستمی بیمه‌ی تایبه‌ت بۆ هه‌ژار‌و لێقهوماو خاوه‌ن پێداویستییه تایبه‌ته‌كان.
5. 14. 10. بایه‌خدان به پزیشكیی كۆمه‌ڵكا، چاودێریكردنی جۆری ده‌رمان، رۆشنبیریی ته‌ندروستی‌‌و پرنسیپی خۆپاراستنی پێشوه‌خت له‌سه‌ر ئاستی تاكه‌كه‌س‌و كۆمه‌ڵگا.
5. 15. ره‌وه‌ندی كوردستان له هه‌نده‌ران:
كوردستانیانی ده‌ره‌وه‌ی هه‌رێم، له وڵاته‌كانی ئه‌وروپا، ئه‌مریكا، كه‌نه‌دا، ئوسترالیا، وڵاتانی دراوسێ‌‌و كیشوه‌ره‌كانی تری جیهان، سامانێكی مرۆیی به‌نرخی ئه‌م هه‌رێمه‌ن، به‌شَێكی زۆریان هه‌ڵگری ئه‌زموونی فیكریی، شارستانیی، ته‌كنیكی‌‌و لێهاتوویی زمانه‌وانیی ئه‌وتۆن كه ده‌كرێت خزمه‌تی گه‌وره به هه‌رێم‌و ئه‌زموونی حوكمڕانی‌‌و رۆشنبیریی‌‌و كۆمه‌ڵگه‌ی شارستانیی ناوخۆ بكه‌ن. لیستی گۆڕان بڕوای وایه كه پێویسته هه‌موو كۆششێك بخرێته‌گه‌ڕ له‌پێناو دروستكردنی پردی په‌یوه‌ندیی به‌هێز له نێوان حكومه‌تی هه‌رێم‌و ره‌وه‌ندی هه‌نده‌ران، ده‌بێت هه‌موو ئه‌و بڕیار‌و ئاكاره كۆمه‌ڵایه‌تی‌‌و بێرۆكراتیانه هه‌ڵبگیردرێن كه كۆسپ بۆ به‌شداریی ئه‌وان له بنیاتنانی وڵاته‌كه‌یاندا دروستده‌كه‌ن. پێویسته نوێنه‌رایه‌تییه‌كانی هه‌رێم‌و حكومه‌تی فیدراڵ به كه‌سه لێهاتووه‌كانی ده‌ره‌وه موتوربه بكرێن، دوور له لایه‌نگیریی‌‌و ئیعتباری سیاسی‌‌و خێزانیی به‌رته‌سك. پێویسته كۆمه‌ڵێك كه‌ناڵی تایبه‌ت دابمه‌زرێندرێن بۆ سوودوه‌رگرتن له ئه‌زموون‌و شاره‌زایی زانا‌و رۆشنبیر‌و ئه‌كادیمی‌‌و ته‌كنیكاره‌كانی ده‌ره‌وه، زه‌مینه‌ی مادیی‌‌و مه‌عنه‌ویی ته‌واویش بڕه‌خسێندرێت بۆ ئه‌وانه‌ی بڕیاری گه‌ڕانه‌وه ده‌ده‌ن، به‌ڕێزه‌وه له وڵاتی خۆیاندا پێشوازییان لێبكرێت‌و له حكومه‌ت‌و كۆمه‌ڵگه‌‌و زانكۆكاندا جێگه‌یان بكرێته‌وه.
5. 15. 1. پێداچوونه‌وه به هه‌موو ئه‌و بڕیار‌و رێنمایی‌‌و ئاكاره بێرۆكراتیانه‌ی كه هانده‌ر نین بۆ به‌شدرایی ره‌وه‌ندی ده‌ره‌وه له بواری رۆشنبیریی، سیاسیی، زانستی‌‌و ته‌كنۆكراتی له حكومه‌ت‌و داموده‌زگاكانی هه‌رێمدا.
5. 15. 2. كڕینه‌وه‌ی هه‌موو ئه‌و وزه‌‌و توانا كوردییانه‌ی كه له زانكۆ جیهانیه‌كاندا، یان له نه‌خۆشخانه‌‌و كۆمپانیا‌و شوێنه هه‌ستیاره‌كاندا كارده‌كه‌ن‌و به‌گه‌ڕخستنیان له حكومه‌ت‌و داموده‌زگاكانی هه‌رێمدا.
5. 15. 3. بایه‌خدان به نه‌وه‌ی دووه‌می ره‌وه‌ندی كوردستان، له‌ڕووی دروستكردنی كه‌ناڵه‌كانی په‌یوه‌ندیی له‌گه‌ڵیاندا‌و ئاشناكردنیان به زمان‌و فه‌رهه‌نگ‌و كه‌له‌پوری ناوخۆ.